REMITANCAT: FAKTORËT PËRCAKTUES DHE RËNDËSIA E TYRE - RASTI I SHQIPËRISË

Transcription

1 Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë Departamenti i Ekonomiksit REMITANCAT: FAKTORËT PËRCAKTUES DHE RËNDËSIA E TYRE - RASTI I SHQIPËRISË Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR I SHKENCAVE EKONOMIKE Punoi Udhëheqës Shkencor Manjola TAVANXHIU Prof. Dr. Ahmet MANÇELLARI Shkurt, 2016

2 Falenderime Një punim në niveli doktorature kërkon një përkushtim të madh dhe nuk mund të realizohet vetëm. Gjej mundësinë për të falenderuar në mënyrë të veçantë, udhëheqësin e temës, Prof. Dr. Ahmet Mançellarin. Ndihma e tij, sugjerimet dhe nxitja për të bërë më të mirën e mundshme më drejtuan gjatë gjithë këtij rrugëtimi. Falenderoj Anxhelinën dhe Mimozën për këshillat dhe ndihmën e vlefshme. Falenderoj gjithashtu familjen time për kurajon dhe mbështetjen e pakursyer. Falenderimi i fundit por jo më pak i rëndësishëm, i kushtohet mikeshave të mia, të cilat, më kanë ndenjur pranë dhe kanë dëgjuar ankesa pa fund gjatë gjithë këtyre viteve.

3 Abstrakti Remitancat, në mbarë botën, llogariten të jenë fluksi i dytë financiar më i rëndësishëm pas ndihmave ndërkombëtare. Vitet e fundit ato po luajnë një rol gjithnjë e më të madh në zhvillimin e ekonomisë botërore. Natyra, madhësia, frekuenca, impakti i remitancave dhe faktorët që ndikojnë në vlerat e tyre, kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve dhe politikëbërësve. Qëllimi kryesor i këtij punimi është të kontribuojë në analizën e faktorëve përcaktues dhe të efekteve të remitancave në rastin e Shqipërisë, duke u përpjekur të plotësojë sado pak mungesat në këtë fushë kërkimi. Gjithashtu, në kuadër të analizës së efekteve ndikimit të remitancave në zona të caktuara të Shqipërisë, pjesë e veçantë e këtij punimi i është dedikuar impaktit të remitancave në qarkun e Elbasanit. Për të realizuar qëllimin e synuar, në studim janë përdorur analiza përshkruese, eksploruese si dhe principet bazë të modelit të Gravitetit. Makro-faktorët kryesorë të cilët përcaktojnë flukset e remitancave rezultojnë të jenë masa ekonomike, stoku i emigrantëve si dhe kostot e transferimit. Mikro-faktorët kryesorë rezultojnë të jenë niveli i të ardhurave, niveli i arsimit, statusi civil si dhe vendimi i kthimit në atdhe. Rezultatet nga anketimi në qarkun e Elbasanit treguan rëndësinë që emigracioni dhe remitancat kanë luajtur në ekonominë e zonës, si dhe potencialet që mbart migracioni i kthimit. i

4 Lista e Shkurtimeve ACIT BB BE BSH FMN IFS ILO IMF INSTAT IOM LSMS MB MEK MER MF MMSR MPÇSSHB MPI ODA OECD Albanian Centre for Competitiveness and International Trade (Qendra Shqipëtare për Konkurueshmërinë dhe Tregtinë Ndërkombëtare) Banka Botërore Bashkimi Evropian Banka e Shqipërisë Fondi Monetar Ndërkombëtar International Financial Statistic (publikime statistike të FMN) International Labour Organization (Zyra Ndërkombëtare e Punës) International Monetary Found (FMN) Instituti i Statistikave të Shqipërisë International Organization for Migration (Organizata Ndërkombëtare për Migracionin) Living Standart Measurement Survey (Anketa e Matjes së Standardit të Jetesës) Mbretëria e Bashkuar Modeli i Efektit Konstant Modeli i Efektit të Rastësishëm Ministria e Financave Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta Sot MMSR Migration Policy Institute (Instituti i politikave të emigracionit) Open Data Albania Organisation for Economic Co-operation and Development (Organizata për kooperimin dhe zhvillimin ekonomik) ii

5 OJF Organizatë Jofitimprurëse OLS Ordinary Least Square (Katrorët e vegjël të zakonshëm) OTP Operatorët e Transferimit të Parave PBB Produkti i Brendshëm Bruto SFN Statistikat Financiare Ndërkombëtare SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development UNDP Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara USAID United States Agency of International Development (Agjesi e SHBA per zhvillimin ndërkombëtare) USD United States Dollar (Dollari i SHBA-së) VKM Vendim i Këshillit të Ministrave WB World Bank (Banka Botërore) WDI World Development Indicators (Indikatorët e zhvillimit) ZHEV Zhvillimi Ekonomik Vendor iii

6 Përmbajtja 1. Hyrje Sfondi dhe motivi i studimit Qëllimi i studimit Metodologjia e përdorur dhe kufizimet Struktura e punimit Emigracioni dhe remitancat - shqyrtim literature Emigracioni dhe veçoritë e tij Rëndësia e remitancave dhe karakteristikat e tyre Karakteristikat bazë të remitancave Efektet e remitancave Ndikimi i remitancave në treguesit makroekonomikë Përcaktuesit Mikro dhe Makro të remitancave Përcaktuesit Mikro Përcaktuesit Makro Përfundime Emigracioni dhe remitancat në Shqipëri Emigracioni dhe veçoritë e tij Remitancat dhe veçoritë e tyre Metodologjia e përllogaritjes së remitancave Remitancat ndër vite në vend dhe rajon Karakteristikat mikro dhe makro të remitancave Përfundime Faktorët makro-përcaktues të remitancave: Analizë përmes modelit të Gravitetit Baza teorike e modelit të Gravitetit: evolucioni historik Metodologjia e ndërtimit dhe vlerësimit të modelit Ekuacionet e Gravitetit iv

7 4.2.2 Të dhënat Metodat e vlerësimit të modelit të Gravitetit Vlerësimi empirik i Modelit të Gravitetit Gjetjet kryesore Përfundime Faktorët mikro-përcaktues të remitancave: evidencë nga Selaniku Emigrimi i shqiptarëve në Greqi Kriza greke Anketimi në Selanik Metodologjia Gjetjet kryesore Faktorët mikro-përcaktues të remitancave Metodologjia Gjetjet kryesore Përfundime Emigracioni dhe remitancat në qarkun e Elbasanit vrojtime statistikore Qarku i Elbasanit dhe disa karakteristika të tij Metodologjia e anketimit Hartimi i strukturës së intervistës Testi pilot Përllogaritja e madhësisë së mostrës Prezantimi i rezultateve dhe analiza e tyre Karakteristikat socio-demografike të emigrantëve Emigracioni dhe veçoritë e tij Situata financiare Remitancat drejt Shqipërisë Migracioni i kthimit Përfundime Përfundime dhe Rekomandime v

8 7.1 Përfundimet e studimit Rekomandime Kontributet e punimit Kufizimet e studimet dhe kërkimi i mëtejshëm Bibliografia Shtojca vi

9 Lista e Tabelave Tabela 4.1: Statistikat përshkruese dhe burimet e të dhënave Tabela 4.1: Përmbledhje e rezultateve të testit të heteroskedasticitetit Tabela 4.3: Rezultatet e testeve të përdoruara për të përzgjedhur modelin Tabela 4.4: Rezultatet e modeleve të përzgjedhur për secilin nga specifikimet Tabela 5.1: Arsimi para dhe gjatë emigrimit Tabela 5.2: Profesioni i emigrantëve para dhe gjatë emigrimit Tabela 5.3: Të ardhurat në familje (TR-shprehur në Euro) Tabela 5.4: Remitancat (dërgesat) e emigrantëve drejt Shqipërisë Tabela 5.5: Përcaktuesit e remitancave Tabela 6.1: Tregues të Shqipërisë dhe qarkut të Elbasanit (viti 2012) Tabela 6.2: Ndërmarrjet aktive në qarkun e Elbasanit (viti 2012) Tabela 6.3: Origjina e emigrantëve sipas rretheve Tabela 6.4: Struktura në familje Tabela 6.5: Niveli arsimor i të anketuarve para dhe pas emigrimit Tabela 6.6: Arsyet e emigrimit Tabela 6.7: Të ardhurat mujore në familje Tabela 6.8: Dërgesat e emigrantëve ndër vite, në Euro Tabela 6.9: Periudha dhe numri i të kthyerve Shtojca 3.1: Remitancat në milionë USD dhe në raport ndaj PBB-së Shtojca 4.1: Vlerësimi i Specifikimit 1 (Pooled OLS) Shtojca 4.2: Testi i heteroskedasticitetit (Specifikimi 1) Shtojca 4.3: Vlerësimi i Specifikimit 1 (MER GLS) Shtojca 4.4: Vlerësimi i Specifikimit 1 (MER - ML) Shtojca 4.5: Testi Breusch and Pagan Lagrangian multiplier (Specifikimi 1) Shtojca 4.6: Vlerësimi i Specifikimit 1 (MEK-within) Shtojca 4.7: Testi Hausman (Specifikimi 1) Shtojca 4.8: Vlerësimi i Specifikimit 2 (Pooled OLS) vii

10 Shtojca 4.9: Testi i heteroskedasticitetit (Specifikimi 2) Shtojca 4.10: Vlerësimi i Specifikimit 2 (MER GLS) Shtojca 4.11: Vlerësimi i Specifikimit 2 (MER - ML) Shtojca 4.12: Testi Breusch and Pagan Lagrangian multiplier (Specifikimi 2) Shtojca 4.13: Vlerësimi i Specifikimit 2 (MEK-LSDV) Shtojca 4.14: Vlerësimi i Specifikimit 2 (MEK-within) Shtojca 4.15: Testi Hausman (Specifikimi 2) Shtojca 4.16 : Vlerësimi i Specifikimit 3 (pooled OLS) Shtojca 4.17: Testi i heteroskedasticitetit (Specifikimi 3) Shtojca 4.18: Vlerësimi i Specifikimit 3 (MER - GLS ) Shtojca 4.19: Vlerësimi i Specifikimit 3 (MER ML) Shtojca 4.20: Testi Breusch and Pagan Lagrangian multiplier (Specifkimi 3) Shtojca 4.21: Vlerësimi i Specifikimit 3 (MEK-LSDV) Shtojca 4.22: Vlerësimi i Specifikimit 3 (MEK-GLS) Shtojca 4.23: Testi Hausman (Specifikimi 3) Shtojca 4.24: Vlerësimi i Specifikimit 4 (Pooled OLS) Shtojca 4.25: Testi i heteroskedasticitetit (Specifikimi 4) Shtojca 4.26: Vlerësimi i Specifikimit 4 (MER GLS) Shtojca 4.27: Vlerësimi i Specifikimit 4 (MER-ML) Shtojca 4.28: Testi Breusch and Pagan Lagrangiang multiplier(specifikimi 4) Shtojca 4.29: Vlerësimi i Specifikimit 4 (MEK-LSDV) Shtojca 4.30: Vlerësimi i Specifikimit 4 (MEK-GLS) Shtojca 4.31: Testi Hausman (Specifikimi 4) Shtojca 6.1: Rezultatet e Paired sample t-test Shtojca 6.2: Rezultatet e Probit Shtojca 6.3: Rezultatet e Regresionit të Shumfishtë viii

11 Lista e Grafikëve Grafiku 2.1: Remitancat krahasuar me flukse të tjera financiare ( ) Grafiku 3.1: Remitancat ndër vite në Shqipëri Grafiku 3.2: Remitancat sipas vendit të burimit (2014) Grafiku 3.3: Remitancat në Shqipëri dhe rajon Grafiku 5.1: Struktura e shpenzimeve në familje Grafiku 6.1: Emigrantët sipas gupmoshës Grafiku 6.2: Profesioni para dhe pas emigrimit Grafiku 6.3: Destinacionet e emigrimit Grafiku 6.4: Destinacionet e emigrimit të emigrantëve aktualë dhe atyre të kthyer Grafiku 6.5: Shpërndarja dhe përdorimi i të ardhurave Grafiku 6.6: Shpërndarja dhe përdorimi i dërgesave Grafiku 6.7: Motivi i dërgimit të remitancave Grafiku 6.8: Arsyet e kthimit të migrantëve Grafiku 6.9: Profesioni ndër vite (migrantët e kthyer) Grafiku 6.10: Të ardhurat në familje Grafiku 6.11: Shpërndarja e të ardhurave (migrantët e kthyer) Shtojca 3.1: Remitancat në milionë USD ix

12 1. Hyrje Remitancat, në mbarë botën, llogariten të jenë fluksi i dytë financiar më i rëndësishëm pas ndihmave ndërkombëtare. Vitet e fundit, ato po luajnë një rol gjithnjë e më të madh në zhvillimin e ekonomisë botërore. Natyra, madhësia, frekuenca, impakti dhe faktorët që ndikojnë në vlerat e tyre, kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve dhe politikëbërësve. Kjo vëmendje i dedikohet krijimit të përshtypjeve pozitive mbi impaktin e tyre në ekonomi. Krahasuar me vitet 70-80, në të cilët ishte përhapur ideja se emigracioni sillte benefite kryesisht për vendet e destinacionit dhe jo për vendet e origjinës, dhe se remitancat kishin thjeshtë një ndikim të dyshimtë te konsumi afatshkurtër, gjërat kanë ndryshuar shumë. Synimi kryesor i këtij punimi është të kontribuojë në njohjen më të thellë të dimensioneve kryesore të remitancave dhe në veçanti të faktorëve që i përcaktojnë ato. 1.1 Sfondi dhe motivi i studimit Njerëzit emigrojnë dhe ky vendim është nganjëherë i përhershëm por lidhjet me vendin e origjinës i qëndrojnë kohës dhe distancës. Njëra nga këto lidhje ka të bëjë pikërisht me remitancat, dërgesat në para që emigrantët ia kushtojnë familjes së lënë pas. Sipas Organizates Ndërkombëtare për Migracionin (2006) remitancat, në kuptimin e gjërë të fjalës, janë transferta monetare që emigrantët kryejnë në vendin e origjinës. Bazuar në vlersime të bëra nga Banka Botërore (2015), vlera totale e remitancave në vitin 2014 kapte shifrën e $436 miliardë, nga të cila,t një pjesë e konsiderueshme shkonin për vendet në zhvillim. Interesi i madh që është shfaqur ndaj remitancave kohët e fundit, i dedikohet kryesisht faktit se stabiliteti i tyre po i shndërron ato në një instrument tepër të lakmuar për të nxitur zhvillimin e mëtejshëm financiar dhe ekonomik në vendet në zhvillim. Bazuar në studime të kësaj fushe, rezulton se remitancat kanë një rëndësi tejet të madhe. Sipas Taylor dhe Wyatt (2006), dërgesat nga emigrantët ndikojnë fuqishëm në rritjen e nivelit të të ardhurave dhe në rritjen e standardit të jetesës së vendit përfitues. Sipas Orozco (2006), dhe Carrasco dhe Ro 1

13 (2007), ato janë një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e mëtejshëm të vendeve në zhvillim. Sipas Richard et al. (2005), remitancat ndikojnë veçanërisht në zbutjen e varfërisë etj. Në fillim të viteve 90, me rënien e sistemit komunist, Shqipëria përjetoi një valë emigracioni e cila u shfaq e menjëhershme, e vrullshme dhe shpërthyese, pas një ndalese thuajse 45 vjeçare. Emigrimi përfshiu më shumë së ¼ e popullsisë dhe rezultoi në largimin e një pjese të mirë të të rinjëve që kërkonin mundësi më të mira jetese. Si pasojë, Shqipëria renditet ndër vendet që kanë një përqindje të lartë të krahut të punës që punon e jeton jashtë vendit. Ndër vite, kjo forcë punëtore ka luajtur një rol mjaft të rëndësishëm në ekonominë e vendit. Së pari, ndikimi i saj është shfaqur në prurjen e aftësive të reja të cilat rritën produktivitetin në vend dhe, së dyti, në prurjen e remitancave. Në Shqipëri, përgjegjëse për vlerësimin dhe raportimin e të dhënave mbi remitancat është Banka Qëndrore. Bazuar në raportet e saj rezulton se, duke filluar nga vitet 90, trendi i remitancave ka qenë gjithnjë pozitiv deri në vitin 2007 (duke arritur në atë vit dhe maksimumin historik me një vlerë prej 951 milionë Euro) dhe më tej negativ deri në vitin Një përmirësim i lehtë i situatës është vënë re në vitin 2014 dhe nga të dhënat paraprake besohet se ai do të pasohet dhe në vitin Përsa i përket impaktit të remitancave në ekonominë e Shqipërisë, sipas Zwager et al. (2005), kontributi i tyre nis me uljen e nivelit të varfërisë dhe përfundon me rritjen e nivelit të investimeve. Sipas Korovilas (1999), në rastin e Shqipërisë remitancat kanë luajtur një rol të rëndësishëm si në stabilizimin e ekonomisë, ashtu dhe në nxitjen e zhvillimit të shpejtë të saj. Sipas Konica dhe Filer (2009), ato ishin burimi kryesor i furnizimit me valutë të huaj. Gjithashtu, sipas tyre, remitancat luajtën një rol të rëndësishëm në ruajtjen e standardit të jetesës, në stimulimin e sektorit privat (duke mbështetur kërkesën dhe duke ofruar kapital për zhvillimin e biznesit), si dhe në uljen e normës së papunësisë (kjo e fundit përmes heqjes nga tregu i punës i punëtorëve potencialë - pasojë e mbështetjes së tyre nga remitancat). Rritja e nivelit të kërkesës për mallra dhe shërbime, është një tjetër efektet i dërgesave të emigrantëve. Në Shqipëri, ato janë një shtysë e rëndësishme e kërkesës së brëndshme. Literatura në fushën e remitancave është shumë e gjërë. Drejtimet kryesore kanë të bëjnë me çështje të tilla si rëndësia apo impakti i remitancave në vendet pritëse, karakteristikat bazë të flukseve të remitancave, faktorët kryesorë që përcaktojnë flukset e tyre etj. Në rastin e Shqipërisë, kërkimet empirike në këtë fushë kanë qenë relativisht të pakta dhe arsyeja kryesore 2

14 qëndron në mungesën e të dhënave. Megjithatë, vitet e fundit po shikohet një interes më i madh në këtë fushë kërkimi. Problemi kryesor po shmanget duke i bazuar punimet në të dhënat primare. Analiza e efekteve por edhe e faktorëve ndikues në remitancat, është një fushë e hapur për kërkime të mëtejshme studimore. 1.2 Qëllimi i studimit Qëllimi kryesor i këtij punimi është të kontribuojë në analizën e faktorëve përcaktues dhe të efekteve të remitancave në rastin e Shqipërisë, duke u përpjekur të plotësojë sado pak mungesat në këtë fushë kërkimi. Në përpjekje për të kuptuar se cilët janë faktorët kryesorë që ndikojnë flukset remitancave, literatura bën dallimin midis mikro dhe makro përcaktuesve. Faktorët mikro-përcaktues, janë ata faktorë të cilët varen nga karakteristikat e vetë emigrantit (dërguesit të remitancave) të tillë si gjinia, mosha, statusi civil, arsimi, profesioni etj. Faktorët makro-përcaktues janë ata faktorë që nuk varen nga vetë emigrantët por që në mënyrë të tërthortë ndikojnë vendimet e tyre. Këtu mund të përmendim situatën e përgjithshme dhe gjendjen ekonomike në vendin pritës të remitancave, situatën e përgjithshme dhe gjendjen ekonomike në vendin e burimit të remitancave, kursin e këmbimit mes dy vendeve, shkëmbimet tregtare dhe normat e interest mes dy vendeve, distancën ndërmjet tyre etj. Synimi kryesor në këtë studim është pikërisht evidentimi dhe analiza e këtyre faktorëve. Gjithashtu, në kuadër të analizës së efekteve të remitancave, pjesë e veçantë e këtij punimi i është dedikuar impaktit të remitancave në qarkun e Elbasanit. Realizimi i qëllimit të studimit është bërë i mundur përmes arritjes së një sërë objektivash, të cilat, në mënyrë të përmbledhur lidhen me përgjigjet e pyetjeve në vijim: Lidhur me evidentimin dhe analizën e makro-faktorëve Në çfarë mase flukset e remitancave janë të lidhura dhe të kontrolluara nga zhvillimi ekonomik i vendit të burimit dhe vendit pritës të remitancave; Në çfarë mase flukset e remitancave janë të lidhura dhe të kontrolluara nga stoku i emigrantëve; Çfarë ndikimi ka tërheqja gravitacionale në përcaktimin e remitancave; 3

15 Cili eshtë roli i zhvillimit të sektorit financiar, stabilitetit politik dhe besimit në qeverisje në përcaktimin e flukseve të remitancave; Lidhur me evidentimin dhe analizën e mikro-faktorëve Në çfarë mase karakteristikat socio-demografike ndikojnë në vendimin për të dërguar remitanca dhe në përcaktimin e shumës së tyre; Në çfarë mase ndikojnë financat e emigrantit; Cili ishte ndikimi i krizës financiare të 2008; Çfarë ndikimi ka vendimi për t u kthyer në Shqipëri në përcaktimin e remitancave. Në analizën e remitancave në qarkun e Elbasanit Cili është profili i emigrantëve, me origjinë nga ky qark; Cilët janë faktorët që kanë udhëhequr emigracionin e tyre jashtë vendit; Cila është situata financiare e emigrantëve shqiptarë; Cilat janë e veçoritë e remitancave drejt familjes së lënë pas; Cilat janë shkaqet dhe pasojat e migracionit të kthimit. Ky studim sjell disa kontribute në analizën e remitancave në rastin e Shqipërisë. Së pari, përsa u përket evidentimit dhe analizës së makro-faktorëve që përcaktojnë flukset e remitancave, punimi është i pari që bazohet te remitancat bilaterale dhe që i analizon ato përmes modelit të Gravitetit. Dy dimensionet kryesore të Gravitetit janë masa ekonomike dhe distanca mes vendeve. Nisur nga luhatjet që kanë përjetuar remitancat ndër vite gjykohet se zhvillimet makroekonomike, si në vendin e origjinës ashtu dhe në vendin pritës, kanë luajtur një rol themelor në përcaktimin e tyre. Gjithashtu, shpërndarja sipas vendeve nga gjenerohen remitancat manifeston në mënyrë të qartë rëndësinë e tërheqjes gravitacionale. Përdorimi i këtij modeli konsiderohet shumë i përshtatshëm në shpjegimin e flukseve të remitancave drejt Shqipërisë. Së dyti, përsa u përket përcaktimit dhe analizës së mikro-faktorëve, të dhënat e përdorura në punim janë siguruar përmes anketimit të vetë emigrantëve dhe jo familjarëve të tyre. Duke qenë se LSMS është një burim shumë i rëndësishëm i sigurimit të të dhënave mbi remitancat, një pjesë e mirë e punimeve të realizuara në Shqipëri në këtë fushë kërkimi marrin për bazë pikërisht të dhënat e gjeneruara prej saj. Diferenca e këtyre të dhënave me ato të përdorura në këtë punim qëndron pikërisht në burimin bazë të informacionit dhe në rastin tonë ai është vetë emigranti. Së 4

16 treti, evidentimi i karakteristikave të emigrantëve dhe remitancave të dërguara prej tyre në qarkun e Elbasanit mbart një rëndësi të veçantë. Në këtë studim shikohen njëkohësishte edhe efektet, edhe përcaktuesit e remitancave. 1.3 Metodologjia e përdorur dhe kufizimet Metodologjia e studimit bazohet gjërësisht në literaturën e shqyrtuar teorike dhe empirike. Për të realizuar objektivat e këtij punimi, janë përdorur burime të ndryshme të dhënash si dhe metoda të ndryshme të analizës. Në rastin e analizës së makro-faktorëve, të dhënat e përdorura janë të dhëna panel. Ato janë siguruar nga burime sekondare dhe analiza e tyre është realizuar përmes modelit të Gravitetit. Origjina e këtij modeli rrjedh nga parimet bazë të themeluara nga Izak Njutoni përmes Ligjit të Gravitetit (1687) dhe vitet e fundit ai ka gjetur një përdorim shumë të gjërë në shkencat shoqërore. Në studimin tonë, parimi bazë i tij është se remitancat dypalëshe janë në proporcion të drejtë me masën ekonomike të vendit të burimit dhe vendit marrës të remitancave, dhe në proporcion të zhdrejtë me distancën mes tyre. Për të analizuar flukset e remitancave përmes këtij modeli u morën në shqyrtim katër specifikime (ekuacione) të ndryshme. Në specifikimin fillestar variabli i varur është niveli i flukseve të remitancave ndërsa variabla të pavaruar janë konsideruar; masa ekonomike e vendit të burimit të remitancave, masa ekonomike e vendit pritës së remitancave dhe distanca mes këtyre vendeve. Në specifikimet e tjera, hap pas hapi janë shtuar të tjerë variabla kontrolli të cilët gjykohet se ndikojnë në përcaktimin e variablit të varur. Variablat e shtuar përfaqësojnë stokun e emigrantëve, kostot e transferimit të remitancave si dhe cilësinë e mirëqeverisjes. Analiza e të dhënave panel u realizua me anë të programit statistikor Stata dhe metodat kyesore të vlerësimit që u përdorën janë metodat që i shkojnë përshtat dy modeleve kryesorë që analizojnë të dhënat panel, Modelit të Efektit të Rastësishëm (Random Effect) dhe Modelit të Efektit Konstant (Fixed Effect). Në rastin e analizës së mikro-faktorëve baza empirike e të dhënave u sigurua nga anketimi i 200 emigrantëve shqiptarë që jetojnë në Selanik. Kampioni i popullsisë së përdorur në këtë studim u përzgjodh me anë të teknikës të quajtur Orteku (Snowballing technique). Kjo teknikë është joprobabilitare dhe përdoret në ato raste kur kërkuesit e kanë të vështirë të 5

17 identifikojnë apo aksesojnë popullsinë me interes. Anketimi u realizua përmes intervistës paraprakisht të strukturuar. Formati i përdorur u ndërtua enkas për të përmbushur qëllimet dhe objektivat e synuara. Ai është i përbërë nga katër seksione dhe secili prej tyre është formuar nga pyetje me fund të hapur dhe pyetje me fund të mbyllur. Pyetjet me fund të mbyllur, nga ana e tyre, janë të ndara në pyetje me shumë alternativa dhe pyetje me përgjigje Po/Jo. Të dhënat e grumbulluara përmes intervistave u përpunuan me atë të programit statistikor SPSS 20. Analiza e të dhënave në këtë pjesë të punimit nis me statistikat përshkruese dhe më tej kalon te përpunimi i të dhënave me modele dhe teknikave të thjeshta si T-test, Probit dhe Shuma e Katrorëve më të Vegjël etj. Në rastin e analizës së remitancave të emigrantëve nga qarku i Elbasanit, baza e të dhënave u sigurua nga intervistimi i 600 të anketuarve. Madhësia e mostrës u përcaktua në bazë të nivelit të dëshiruar të besueshmërisë dhe të përpjesës së gabimit. Përzgjedhja e të anketuarve u realizua nisur nga një kampion joprobabilitar me anë të teknikës së quajtur Quota Sample. Kjo teknikë është projektuar për të përfshirë një numër të caktuar të njerëzve me karakteristika të specifikuara të njëjta. Krahasuar me përzgjedhjen probabilitare, disavantazhi qëndron në mosdhënien e një marzhi gabimi të përcaktuar, ndërsa avantazhi qëndron në faktin se kjo lloj përzgjedhjeje është më e lehtë dhe kërkon më pak shpenzime për t u realizuar. Anketimi u realizua përmes intervistës paraprakisht të strukturuar. Formatet e përdorura u ndërtuan enkas për të përmbushur qëllimet dhe objektivat e synuara. Ato përbëhen nga disa seksione dhe secili prej tyre është formuar nga pyetje me fund të hapur dhe pyetje me fund të mbyllur. Pyetjet me fund të mbyllur, nga ana e tyre, janë të ndara në pyetje me shumë alternativa dhe pyetje me përgjigje Po/Jo. Rëndësi e vaçantë i u kushtua hartimit të pyetjeve që kishin të bënin me të dhënat sasiore, si të dhënat mbi të ardhurat e emigrantëve apo ato mbi vlerën e remitancave. Të dhënat e grumbulluara përmes intervistave u përpunuan me atë të programit statistikor SPSS 20. Rezultatet e përftuara kanë kryesisht natyrë deskriptive. Studimi, me gjithë përpjekjet e bëra, mbart një sërë kufizimesh. Ato lidhen kryesisht me natyrën e të dhënave, me vështirësitë në sigurimin e tyre, me gjerësinë e tij, me vështirësitë për të bërë krahasime me rajonin etj. 6

18 1.4 Struktura e punimit Hyrja e punimit qartësoi sfondin dhe motivin e studimit, qëllimin si dhe kufizimet e tij. Në vazhdim punimi është i strukturuar në gjashtë pjesë. Pjesa e dytë përmban shqyrtimin e literaturës teorike dhe empirike në lidhje me emigracionin dhe remitancat. Në të janë paraqitur të gjithë veçoritë e këtyre dy fenomeneve si dhe studimet më të rëndëishme që kanë për qëllim kërkimin në këtë fushë specifike. Në këtë pjesë, një rëndësi e veçantë i është kushtuar shqyrtimit të literaturës në lidhje me mikro dhe makro përcaktuesit e remitancave. Gjetjet në këtë pjesë të punimit do të përbëjnë një orientim të rëndësishëm në analizën që pason në kapitujt në vazhdim. Pjesa e tretë shpalos veçoritë që kanë karakterizuar emigracionin dhe remitancat në rastin e Shqipërisë. Rëndësi e veçantë i është kushtuar analizës së të dhënave statistikore si dhe literaturës empirike në rastin e mikro dhe makro faktorëve përcaktues të remitancave në Shqipëri. Pjesa e katërt i kushtohet analizës dhe vlerësimit të makro-faktorëve që përcaktojnë flukset e remitancave. Kjo analizë realizohet përmes modelit të Gravitetit. Parimi bazë i tij është se remitancat dypalëshe janë në proporcion të drejtë me masën ekonomike të vendit të burimit dhe vendit marrës të remitancave si dhe në proporcion të zhdrejtë me distancën mes tyre. Nisur nga luhatjet që kanë përjetuar remitancat ndër vite, mund të gjykohet se zhvillimet makroekonomike, si në vendin e origjinës ashtu dhe në vendin pritës, kanë luajtur një rol themelor në përcaktimin e tyre. Edhe, shpërndarja e remitancave sipas vendeve nga ato gjenerohen, manifeston në mënyrë të qartë rëndësinë e tërheqjes gravitacionale. Synimi kryesor në vazhdim është pikërisht vlerësimi i rolit të faktorëve gravitacionalë në shpjegimin e flukseve të remitancave. Në shqyrtim u morën katër ekuacione të ndryshme. Në ekuacionin e parë u përfshinë në analizë vetëm variablat e masës ekonomike dhe distancës. Më tej, duke kaluar nga njëri ekuacion në tjetrin u shtuan hap pas hapi dhe variabla të tjerë. Ekuacioni i katërt përfshinë të gjithë variablat e marrë në konsideratë. Pjesa e pestë e disertacionit paraqet analizën e realizuar për të vlerësuar mikro-faktorët që përcaktojnë flukset e remitancave të emigrantëve shqiptarë. Baza e të dhënave në këtë pjesë është siguruar nga një anketim i realizuar në qytetin e Selanikut. 7

19 Pjesa e gjashtë prezanton një studim të ndërmarrë në qarkun e Elbasanit. Përmes vrojtimeve statistikore të realizuara prezantohen specifikat e emigracionit, remitancave dhe migracionit të kthimit, për këtë zonë të caktuar të Shqipërisë. Punimi mbyllet me Përfundimet dhe Rekomandimet. Një hapsirë në këtë pjesë i është dedikuar gjithashtu dhe kufizimeve të punimit si dhe kërkimit të mëvonshëm. 8

20 2. Emigracioni dhe remitancat - shqyrtim literature 2.1 Emigracioni dhe veçoritë e tij Koncepti i emigracionit është një koncept i vjetër sa ai i vetë njerëzimit. Mendohet se rrënjët e hershme të tij janë gjetur rreth 1,8 milionë vjet më parë, kur Homo Erektus kanë emigruar nga Afrika mbi korridorin e Levantit 1. Fjala migrim rrjedh nga fjala latine migratio e cila do të thotë zhvendosje fizike e njerëzve. Në terminologji bëhet dallimi midis fjalës emigrim që përdoret nga këndvështrimi i vendit të origjinës dhe fjalës imigrim që përdoret nga këndvështrimi i vendit pritës. Emigrimi ndërkombëtar, lëvizjet e njerëzve nga një territor sovran në një tjetër, kanë luajtur dhe do të luajnë gjithnjë një rol të rëndësishëm dhe thelbësor në historinë e njërëzimit. Nuk ka tjetër fenomen social që të jetë aq shumë i diskutuar në mbarë botën përsa u përket shkaqeve dhe pasojave që ai mbart. Emigrimi, si pjesë e zhvillimit të historisë njerëzore, në thelb është shprehje e dëshirës dhe vendosmërisë së individit për të dalë mbi vështirësitë dhe për të siguruar një jetë më të mirë. Emigracioni modern i cili e ka origjinën në fillim të shek. XIX është një fenomen tejet i përhapur në ditët tona. Në vitin 2013, më shumë se milionë njerëz, rreth 3 % e popullsisë botërore jetonin në vende të ndryshëm nga ai i lindjes. Emigracioni shfaqet kryesisht si zhvendosje e njerëzve nga vendet më pak të zhvilluara apo në zhvillim e sipër drejt atyre të industrializuara. Përbërjet e flukseve migratore kanë ndryshuar sipas etapave historike. Kanë ndryshuar gjithashtu qëllimet, motivet dhe drejtimet e tyre, për të ardhur deri në epoken e sotme të globalizmit. Shkaqet dhe motivet që çojnë në zhvillimin e emigracionit ndahen në shtytëse dhe tërheqëse. Sipas Lee (1966), shtytëse janë ato shkaqe që motivojnë individët të largohen nga një vend i caktuar. Disa prej tyre janë vështirësitë ekonomike, papunësia, situatat e tensionuara politike, kushtet klimaterike, fatkeqësitë natyrore etj. Tërheqëse konsiderohen ato shkaqe të cilat nxisin dhe motivojnë individët të shkojnë drejt një destinacioni të caktuar. Këtu mund të përmendim shkaqe të tillë si standardet më të larta të jetesës në vendin pritës, mundësitë më të 1 Fischer, S.R. (2004). A history of language. Globalities Series. Reaktion Books. 2 WB-Migration and development brief

21 mira të punësimit, lirinë fetare dhe politike etj. Destinacionet më të preferuara nga emigrantët, në rang botëror, janë vende si: Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Rusia, Gjermania, Arabia Saudite dhe Kanadaja. Vendet me nivel më të lartë emigracioni midis popullsisë janë: Katari (87 përqind), Emiratet e Bashkuara Arabe (70 përqind), Kuvait-i (69 përqind), Andora (64 përqind) dhe Ishujt Kajman (63 përqind)³. Bazuar në të dhëna zyrtare, koridori më i madh i emigracionit në botë është ai Meksikë - Shtetet e Bashkuara me 11,6 millionë emigrantë në 2011, i ndjekur më tej nga koridoret, Ish vendet e Bashkimit Sovjetik - Rusi dhe Bangladesh - Indi 3. Përsa u përket efekteve të emigracionit në vendin e origjinës apo dhe në vendet pritëse, ka studime dhe teori të shumta të cilat i shpjegojnë dhe analizojnë ato. Kështu, ka teori të cilat e paraqesin këtë fenomen nën një këndvështrim pozitiv dhe teori të tjera që e paraqesin atë nën një këndvështrim negativ. Teori optimiste përsa i përket emigracionit, janë dhe ato që priren të shohin ndikimin e tij në ekonominë e përgjithshme botërore. Përmes emigracionit zgjidhet problemi i papunësisë, ndihmohen familjet e lëna dhe gjithashtu në vend vjen dhe një frymë e re nga vendet më të zhvilluara. Kjo ndodh si nga pikpamja kulturore, arsimore apo dhe artizanale (Smith, 2007). Gjithashtu, emigracioni çon në transferimin e investimeve kapitale dhe përshpejton ekspozimin e komuniteteve tradicionale ndaj ideve liberale, racionale, demokratike dhe njohurive moderne (Nickell dhe Saleheen, 2008). Nga kjo perspektivë, emigrantët (sidomos ata të kthyer në atdhe) perceptohen si agjentë të rëndësishëm, si novatorëve të ndryshimit dhe si investitorë të mundshëm me një potencial të madh. Sipas disa studimeve, heqja e barrierave të emigrimit mendohet se do të çonte në përfitime të cilat do të kalonin shumë herë përfitimet nga heqja e barrierave të tregëtisë. Nga studimet e bëra në këtë fushë, përsa u përket përfitimeve nga emigracioni dhe krahasimi i tyre me përfitime të tjera, rezultojnë këto të dhëna: përfitimet nga eliminimi i të gjitha barrierave në lëvizjen e tregtisë së mallrat janë vlerësuar të jenë midis 1,8 % (Goldin et al, 1993) dhe 2,8 % e PBB-së botërore (Banka Botërore, 2001). Ngjashëm, vlerësimet përkatëse nga heqja e të gjitha pengesave në lëvizjen e kapitalit janë midis 0,1 % (Caselli dhe Feyrer, 2007) dhe 1,7 % të PBB-së botërore (Gourinichas dhe Jeanne, 2006). Në një kontrast të mprehtë, përfitimet nga heqja e barrierave përsa u përket lëvizjes së lirë dhe punësimit të njerëzve, janë 3 WB-Migration and development brief

22 mjaft më të larta se ato të përmendura më sipër. Mirëqënia totale vlerësohet të shkojë nga 122 % (Klein dhe Ventura, 2009), në 147 % të PBB-së botërore (Hamilton dhe Whalley, 1984). Nga vlerësimet e dy autorëve të fundit, në rastin më të keq, përfitimet potenciale do të dyfishonin të ardhurat reale mbarëbotërore. Këto rezultate tregojnë se kontrolli i emigracionit është mbase një nga politikat me më shumë ndikim në ekonominë botërore. Duke marrë në konsideratë faktin se një rrogë më e lartë në vendet pritëse do të thotë që prodhimi marxhinal në këto vende është më i lartë, përfundimi që arrihet është se zhvendosja drejt këtyre vendeve bën që të rritet autputi i përgjithshëm mbarë botëror (Krugman dhe Obstfeld, 1991). Gjithashtu mendohet se humbjet që pësojnë vendasit nga ulja e rrogës (si pasojë e konkurencës me emigrantët) kompensohen nga rritja e produktivitetit (ky i fundit çon në kosto më të ulta dhe si pasojë në çmime më të ulta përsa u përket të mirave dhe shërbimeve). Në këtë mënyrë, emigracioni, jo vetëm që ndihmon në rishpërndarjen e të ardhurave, por edhe në rishpërndarjen e mirëqenies (Borjas, 1995). Një tjetër këndvëshrim pozitiv në këtë fushë, është dhe impakti që kanë emigrantët në sektorin publik. Ekziston një debat i gjerë përsa i përket faktit nëse të ardhurat që shteti përfiton prej tyre në formën e taksave janë apo jo më të mëdha se shpenzimet që shteti bën për to. Smith dhe Edmonston (1997) nga studime të ndërmarra në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, konkludojnë se ndikimi neto është pozitiv për buxhetin e shtetit. Përsa u përket vendeve pritëse, imigrimi ka disa efekte pozitive. Ndër më të rëndësishmit janë rritja e fuqisë punëtore (e cila mund t i japi shtysë ekonomisë në sektorët e pazhvilluar) dhe ulja e kostos së prodhimit (emigrantët kënaqen dhe me rroga që janë më të ulta se mesataret e sektorit). Vitet e fundit, në lidhje me imigrimin ka filluar të përdoret gjërësisht dhe termi brain gain përthithja e trurit, që ka hyrë në qarkullim nga një simpozium i mbajtur në Kanada në vitin Përfundimet e këtij simpoziumi vunë në dukje se Kanadaja po përfitonte përmes imigrimit më shumë njerëz të talentuar dhe me aftësi të zhvilluara profesionale, krahasuar me ata që po humbte përmes emigrimit (Roth, 1998). Duke u nisur nga përfundime të tilla, shumë vende të zhvilluara kanë rritur kuotën e vizave për punë kundrejt personave të kualifikur. Në vitin 2000 Kongresi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës e rriti numrin e këtyre vizave nga në në vit. Rol të rëndësishëm në këtë fushë kanë pasur dhe lobistët e industrive kompjuterike, përfshirë këtu dhe vetë Bill Gates. Një politikë të ngjashme ka ndjekur dhe Mbretëria e Bashkuar e cila, në bashkëpunim me Fondacionin Wolfson, ka akorduar fonde për të stimuluar kthimin e shkencëtarëve të rinj të emigruar (Boothby, 1993). 11

23 Përveç ideve optimiste, ekziston dhe një debat i gjerë midis studiuesve përsa u përket efekteve negative që mbart emigracioni. Më poshtë trajtohen disa prej teorive, të konsideruara dhe si më përfaqësueset. Përsa u përket vendeve të destinacionit final të emigrimit, pasojat negative përmblidhen si më poshtë (Melis, 2006): Rritje e kriminalitetit si pasojë e shtimit të popullsisë, kulturave dhe besimeve të ndryshme. Spekullime në tregun imobiliar si pasojë e mbipopullimit. Ulje e investimeve në teknologji dhe produktivitet si pasojë e përfitimit të krahut të lirë të punës. Rritje e konkurrencës së pandershme në tregun e punës dhe mospërfshirja e një pjese të mirë të emigrantëve në sindikata etj. Përsa u përket vendit të origjinës, një tjetër efekt negativ i migracionit është dhe fenomeni i brain drain, largimi i trurit (Balmer et.al, 2009). Këtij fenomeni, për herë të parë i është referuar me këtë term Shoqata Mbretërore e Londrës 4, pas luftës së dytë botërore. Pasoja e tij janë veçanërisht evidente në rastin e ish- Republikës Demokratike Gjermane. Eksodi i teknikëve të diplomuar drejt tregut më tërheqës perëndimor krijoi në harkun e disa muajve boshllëqe shumë të mëdha në industri dhe në shërbimet sociale 5. Përveç termit të mësipërm ekziston dhe ai i brain waste 6, shpërdorimit të trurit. Ky term i referohet rastit kur persona tejet të kualifikuar në vendin e tyre të origjinës, nuk arrijnë të përshtaten dhe të gjejnë punë më të njejtin status kualifikimi në vendin ku ata emigrojnë. Një tjetër argument interesant përsa u përket efekteve negative të emigracionit është dhe ai i Rivera-Batiz (1982). Thelbi i tij është që emigracioni redukton konsumin në vend dhe si pasojë, redukton edhe mundësinë për të bërë tregti brenda vendit. Ulja e konsumit, tregtisë dhe prodhimit në fund të ciklit do të çojë në tkurrje të ekonomisë. Vetëm nëse remitancat do të jenë në nivele që kapërcejnë dhe mbulojnë reduktimin e konsumit, vetëm atëherë mund t i shmangemi tkurrjes ekonomike dhe kapërcimit të këtij efekti negativ. Problem me remitancat në këtë aspekt është fakti se, nëse ato përdoren vetëm për konsum dhe jo për investime apo për 4 The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge, known simply as the Royal Society, is a learned society for science, and is possibly the oldest such society in existence. Founded in November 1660, it was granted by King Charles II as the "Royal Society of London". 5 Cestim-MLAL (2006). 6 Spring (2009). 12

24 përmirësimin e proçesit prodhues, ekonomia mund të përjetojë inflacion të vazhdueshëm. Sipas Barajas et al. (2016), flukset hyrëse të dërgesave janë gjithashtu dhe një kontribues i mundshëm i paefektshmërisë së transmetimit monetar. Duke qenë këto transferta private të pandjeshme ndaj interesit në vendet ku destinohen, ato përmiresojnë likuiditetin bankar pa u ndikuar këto të fundit nga kanalet përmes të cilave operon politika monetare 2.2 Rëndësia e remitancave dhe karakteristikat e tyre Njerëzit emigrojnë dhe ky vendim është nganjëherë i përhershëm por lidhjet me vendin e origjinës i qëndrojnë kohës dhe distancës. Njëra nga këto lidhje ka të bëjë pikërisht me remitancat, dërgesat në para që emigrantët ia kushtojnë familjes së lënë pas. Sipas Organizates Ndërkombëtare për Migracionin (2006) dërgesat në para të emigranteve (remitancat), në kuptimin e gjërë të fjalës, janë transferta monetare që emigrantët kryejnë në vendin e origjinës. Në shumicen e rasteve, ato janë transferta personale në cash nga një emigrant te të afërmit e tij në vendin e origjines. Ato mund të jenë gjithashtu dhe fonde të investuara, depozituara ose dhuruara. Perkufizimi, zgjerohet edhe me transferta personale të të mirave në natyrë dhe dhurime. Disa shkolla mendimi perfshijne dhe transferten e dijeve, ekspertizën dhe teknologjine, duke i klasifikuar ato si remitanca sociale. Me zhvillimin e mëtejshëm të emigracionit në shek. XIX mori zhvillim dhe koncepti i remitancave. Ligjit nr. 24 dt i shtetit italian Per la tutela delle rimesse e dei risparmi degli emigrati italiani all estero 7, shënon përpjekjen e parë në kuadrin ligjor evropian përsa u përket remitancave, transparencës dhe përdorimit të tyre si mjete të rëndësishëm të sistemit bankar. Vitet e fundit është rritur shumë interesi midis politikëbërësve dhe kërkuesve në fushën akademike lidhur me remitancat. Në qendër të vëmendjes janë rëndësia dhe roli i tyre në ekonomi. Remitancat, në mbarë botën, llogariten të jenë fluksi i dytë më i rëndësishëm financiar pas ndihmave ndërkombëtare. Grafiku. 1.1 paraqet krahasimin e flukseve të remitancave me flukse të tjera si, IHD-të, Borxhi Privat dhe Ndihmat e Huaja. Siç duket në të, ndër vite, vlera e remitancave ka ardhur në rritje. Një trend i tillë parashikohet edhe në të ardhmen. Bazuar në 7 More, I. (2010), La primera ley sobre remesas dela historia: Lege 24 del 1091, Working Paper :Enereo

25 vlersime të bëra nga Banka Botërore (2015), vlera totale e remitancave në vitin 2014 kapte shifrën e $436 miliardë. Një pjesë e konsiderueshme e tyre shkon drejt vendeve në zhvillim. Grafiku 2.1: Remitancat krahasuar me flukse të tjera financiare ( ). Flukse monetare në rang botëror (milionë USD) IHD Remitancat Borxhi Privat Ndihmat Burimi: Banka Botërore (2015), Indikatorët e zhvillimit, Flukset Financiare Përfituesit më të mëdhenj të remitancave në raport me PBB-në janë ekonomi të vogla si Taxhikistani (45 %), Moldavia (38 %), Hondurasi (25 %) 8. Në fillim të shek. XIX, përfituesit kryesorë të remitancave kanë qenë vende që sot janë në kategorinë e vendeve të zhvilluara, si Italia, Franca, Greqia, Spanja, Portugalia etj. Sot ndër vendet kryesore përfituese të remitancave konsiderohen Meksika, India, Maroku, Bangladeshi, Pakistani, Brazili etj (WB, Factbook 2011). Çfarë ka ndryshuar tjetër është dhe sasia e fluksit të remitancave. Në vitin 1979 vendin e parë në përfitimin e remitancave e mbante Spanja me një vlerë absolute prej rreth $1.2 miliardë, (Sospiro 2005). Në 2011, vendin e parë të përthithjes së remitancave e mban India me rreth $54 miliardë ( WB, Factbook 2011). Në rreth 30 vite vlera e remitancave është 50 fishuar. Remitancat po luajnë një rol gjithnjë e më të madh në zhvillimin e ekonomisë botërore. Natyra, madhësia, frekuenca dhe impakti i remitancave, kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve dhe politikëbërësve. Arsyeja qëndron në faktin se po vërehet një 8 World Bank Factbook,

26 stabilitet shumë i madh në fluksin dhe në drejtimin e tyre. Në këtë mënyrë ato po shndërrohen në një instrument tepër të lakmuar për të nxitur zhvillimin e mëtejshëm financiar dhe ekonomik në vendet në zhvillim. Bazuar në studime të kësaj fushe rezulton se remitancat kanë një rëndësi të madhe pasi: Dërgesat nga emigrantët ndikojnë fuqishëm në rritjen e nivelit të të ardhurave dhe në rritjen e standardit të jetesës së vendit përfitues (Taylor dhe Wyatt, 2006). Ajayi et al. (2009), përmes një regresioni të shumëfishtë dhe përdorimit të një database prej 38 vendesh, kanë arritur në përfundimin se remitancat ndikonin ndjeshëm në përmirësimin e mirëqënies së përfituesve të tyre në Afrikë. Në të njëjtin përfundim kanë arritur dhe Deneulin (2006), apo Semyonov dhe Gorodzeisky (2008), në rastin e Filipineve. Dërgesat e emigrantëve janë gjithashtu një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e mëtejshëm të vendeve në zhvillim (Orozco, 2006; Carrasco dhe Ro, 2007). Remitancat ndikojnë veçanërisht në zbutjen e varfërisë. Richard et al. (2005), në një studim të bërë në mbi 71 vende në zhvillim, mbi rëndësinë që kanë remitancat në zbutjen e varfërisë, arritën në përfundimin se: për çdo 10 % rritje të vlerës së remitancave për frymë, numri i individëve të cilët jetojnë nën kufirin e varfërisë ulet me mbi 3,5 %. Sipas Bracking dhe Lloyd (2006), në Zimbabve remitancat janë kritike për uljen e varfërisë. Jo vetëm që mbi 50 përqind e popullsisë është përfituese e remitancave, por pjesa më e madhe e tyre varen nga remitancat edhe për të mirat jetike. Pak a shumë, në të njëjtin përfundim, kanë arritur dhe Acharya dhe Leon-Gonzalez (2012). Sipas tyre, në Nepal, ekziston një korrelacion shumë i fuqishëm midis remitancave dhe uljes së varfërisë Karakteristikat bazë të remitancave Në fokus të kësaj çështje janë tre karakteristikat bazë të remitancave, stabiliteti, të sjellurit në mënyre ciklike dhe struktura kohore. Këto karaktersitika kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve dhe janë përfshirë në analiza të rëndësishme ekonometrike. Gjithashtu, sot e kësaj dite, ato vazhdojnë ende të nxisin shumë diskutime përsa u përket shkaqeve dhe pasojave që mbartin. 15

27 Stabiliteti Stabiliteti, në sensin e luhatshmërisë së ulët 9, është ajo karakteristikë që i vendos remitancat në pararojë krahasuar me flukset e tjera të kapitalit si investimet e huaja direkte apo ndihmat për zhvillim. Ato janë ndër të vetmet flukse të cilat ndër vite nuk karakterizohen nga rënie drastike apo rritje euforike. Nëse shikohen të dhënat përgjatë viteve 10, ato jo vetëm kanë pasur një trend pozitiv në rritje por, gjithashtu, kanë reaguar në mënyrë të qëndrueshme ndaj ngjarjeve ekonomike të papritura. Remitancat janë dërgesa private të individëve që jetojnë jashtë vendit të origjinës dhe karakterizohen nga altruizmi dhe solidariteti. Mëndohet se këto motive mbesin të qëndrueshme në kohë. Të ndikuara nga një grup i gjërë dhe i ndryshëm motivesh, të tilla si detyrimet familjare apo kontrata të nënkuptuara huaje, këto flukse janë më pak të ndjeshme ndaj si normave të interesit që përcaktojnë flukset e kapitalit. Nëse u referohemi shifrave të ofruara nga Organizata Ndërkombëtare për Emigrimin 11, mund të shohim se nga 1995 deri 2004 dërgesat e emigrantëve janë rritur nga $58 miliardë në $160 miliardë. FDI nga $107 miliardë në $166 miliardë, ndërsa ODA nga $59 miliardë në $79miliardë. Nga viti 1998 deri në vitin 2001, kur flukset e kapitalit privat ranë në gjurmët e krizës financiare aziatike, remitancat drejt vendeve në zhvillim vazhduan të rriten. Remitancat janë burimi më i qëndrueshëm i të ardhurave karahasuar me flukset e tjera dhe kjo gjë është vërtetuar nga puna e shumë studiuesve, si Sander (2003); Ratha (2003); Ncube dhe Brixiova (2013). Të sjellurit në mënyrë ciklike Për të qartësuar konceptin e sjellje ciklike në rastin e remitancave, është huazuar koncepti i sjelljes ciklike të investimeve. Në studimet e ndërmarra në këtë fushë, sjellja ciklike i referohet korrelacionit që ekziston midis komponentëve ciklikë të flukseve të kapitalit që hyjnë në një vend dhe vetë prodhimit, autputit të atij vendi 12. Në lidhje me remitancat, sjellja ciklike i referohet korrelacionit që ekziston midis komponentëve ciklikë të dërgesave drejt një 9 Ky është përkufizimi që Ratha, D. ka dhënë për stabilitetin tek WORLD BANK, Global Development Finance Striving for Stability in Development Finance, World Bank Publication, 2004, p Wold Bank, ibidem, p Ghosh (2006). 12 Kaminsky et al. (2004). 16

28 vendi, dhe nivelit të rritjes së PBB-së së tij. Remitancat konsiderohen kundërciklike (prociklike) kur korrelacioni midis komponentëve të tyre ciklikë dhe prodhimit bruto të vendit ku ato destinohen është negativ (pozitiv). Nga ana tjetër, sjellja e remitancave ështe vlerësuar jociklike kur lidhja e mësipërme është statistikisht e pa rëndësishme. Ashtu sikurse dhe për stabilitetin, kjo veçori e sjelljes së remitancave mendohet se buron nga motivi për të dërguar para në vendin e origjinës. Kështu, Hysenbegasi dhe Pozo (2002), kanë gjetur se në vendet e Amerikës Latine dhe Karaibeve u vu re një rritje e mprehtë në nivelin e dërgesave pas goditjeve të mëdha makroekonomike që kaluan këto vende. Clarke dhe Wallsten (2004), në punimet e tyre kanë konkluduar se hyrjet e remitancave u rritën ndjeshëm pas një fatkeqësie natyrore në Xhamajkë. Sipas Gupta (2004), ekziston një lidhje pozitive midis thatësirës në Indi dhe komponentit ciklik të remitancave. Ratha (2006), tregon se u rritën flukset hyrëse të remitancave pas fatkeqësive natyrore të ndodhura në Bangladesh, Republikën Domenikane, Haiti dhe Hondurasi, si dhe në përgjigje ndaj konflikteve në Sierra Leone. Në rezultate të ngjashme kanë arritur dhe Jozefi dhe Mohapatra (2009), në studimin e të cilëve janë analizuar të dhënat për një pjesë të madhe të vendeve në zhvillim gjatë viteve Në studimet mbi sjelljes së remitancave në mënyrë ciklike dallohen dy komponentë kryesorë: pjesa e remitancave e destinuar për konsum, dhe pjesa e destinuar për investim. Studimet në këtë fushë argumentojnë se prirjet kundërciklike vlejnë më shumë për elementin e parë, ndërsa për të dytin prirjet janë prociklike. Emigrantët mendohet t i favorizojnë më shumë të afërmit e tyre për të bërë biznes dhe investime kur situata ekonomike financiare në vendin e origjinës është e kënaqshme (Jozefi dhe Mohapatra, 2009). Testimi dhe rezultatet janë paksa të paqarta në situatën kur ekonomia e vendit pritës të emigrantëve lëviz në të njëjtin drejtim me ekonominë e vendit të origjinës. Në këtë rast është e diskutueshme ndihmesa e familjarëve përmes remitancave pasi dhe vetë emigrantët mund të gjënden në situata të vështira ekonomike (Sayan, 2006). Struktura kohore e remitancave Përsa i përket strukturës kohore të remitancave, kohët e fundit është pranuar gjërësisht ideja se ajo paraqitet në formën e një "U"-je të përmbysur. Niveli maksimal i saj arrihet pas 5 deri në 10 vite përvojë në emigracion. Edhe pse tejet i rëndësishëm, ky argument nuk është trajtuar në shumë studime. Mendohet se ky fakt vjen kryesisht nga paradoksi që ekziston midis 17

29 prurjeve individuale të remitancave që vijnë në rënie dhe atyre kolektive që vijnë në rritje (Echazarra, 2010). Përsa i përket formës së kësaj strukture, në të njëjtin përfundim kanë arritur Briere et.al (2002), Amuedo-Dorantes dhe Pozo (2006) dhe Poirine (2006). Sipas këtyre autorëve, zvogëlimi i sasisë së dërgesave ndër vite ndodh pasi lidhjet e migrantit me familjen mund të zbehen me kalimin kohës duke bërë që atyre t u ulet nevoja dhe dëshira për të dërguar para në familjet e tyre të origjinës. Po të përfshijmë këtu dhe faktorë të tjerë siç mund të jenë bashkimi familjar, krijimi i një familje të re në emigrim e cila ka nevojat e veta, vendimi për të mos u kthyer më në atdhe etj., situata bëhet akoma dhe më e qartë. Sipas Briere et al. (2002), venitja e remitancave ndodh pas 10 vitesh ndërsa sipas Amuedo-Dorantes dhe Pozo (2006), ndodh pas 5,5 vitesh. Për të mbështetur punën dhe gjetjet e këtyre studiuesve ka dhe shumë dëshmi historike. Kështu për shembull, remitancat nga emigrantët spanjollë të cilët jetonin në Amerikën Latine ishin një burim tejet jetik dhe i qëndrueshëm i financimit të ekonomisë spanjolle për të paktën 50 vjet, Nga viti 1930 e tutje, megjithatë, dërgesat nga emigrantët ranë. Kohët e fundit, Turqia ka përjetuar një fenomen të ngjashëm. Sipas të dhënave nga Banka Botërore (2011), remitancat në Turqi kanë rënë nga milionë dollarë në 2000 në 851 milionë dollarë gjashtë vjet më vonë. Shifra të tjera tregojnë një rënie prej -30 % në Greqi, - 21 % në Tajlandë, -53 % në Itali dhe, -26 % në Portugali, për periudhën Efektet e remitancave Përsa u përket efekteve të remitancave, ashtu sikurse dhe në rastin e migracionit, disa studime paraqsin aspektin pozitiv të ndikimit të tyre dhe disa të tjera aspektin negativ. Në punimin e Rempel dhe Lobdell (1978), remitancat nuk kanë ndonjë kontribut të konsiderueshëm në zhvillimin rural. Përkundrazi, sipas tyre, zhvillimi mund të sigurohet vetëm me kthimin e emigrantëve. Sipas Lucas (1982) dhe Izzard (1985), nuk ka asnjë dëshmi që remitancat të kenë ndikim në uljen e varfërisë në republikën e Botsvanës. Sipas Stahl dhe Arnold (1986), dhe Stahl dhe Habib (1989), dërgesat e emigrantëve përdoren kryesisht për konsum dhe ndikimin e tyre pozitiv në ekonomi e realizojnë vetëm përmes rritjes së prirjes marxhinale për konsum. Sipas Chami et al. (2003), remitancat krijojnë probleme të rrezikshme morale në shtëpi pasi anëtarët e familjes jashtë vendit kanë më shumë gjasa për të dërguar fonde kur situata përkeqësohet në shtëpi, duke penguar kështu krijimin e të ashtëquajturave kursime për ditët me 18

30 shi. Në këtë këndvështrim remitancat mund të kenë një efekt dekurajues për punën dhe planifikimin për të ardhmen. Sipas Acosta et.al (2007), remitancat duke rritur pasurinë në familjen e lënë pas, mund t i diktojnë këto të fundit të zëvendësojnë punën me më shumë kohë të lirë. Zvogëlimi i ofertës së fuqisë punëtore në këtë mënyrë ndikon në rritjen e pagave, rritjen e kostove të prodhimit, si dhe në tkurrjen e sektorit të mallrave të tregtueshme. Një tjetër efekt negativ i remitancave në ekonomitë në zhvillim, është dhe ai i njohur si fenomeni i "qytetit fantazëm". Në thelb ky fenomen i referohet eksodit ose braktisjes së zonave të lokalizuara, sidomos fshatrave të vogla në rajonet rurale, ekonomitë e të cilave janë shumë të varura nga dërgesat e emigrantëve. Rezultati është se kur fluksi i remitancave ulet ndjeshëm ose papritmas, këto ekonomi gjënden përballë vështirësive të mëdha të cilat i detyrojnë banorët e tyre të shpërngulen (Carrasco dhe Ro, 2007). Në vendet e origjinës, largimi i një pjese të mirë të popullsisë në moshë të re mund të çojë në mungesa të theksuara të fuqisë punëtore. Akoma edhe më problematike e me më shumë kosto shfaqet situata kur ata që largohen janë punonjës të kualifikuar, për të cilët vendi ka investuar (Richard dhe Adams, 2003). Jo vetëm që largimi i këtyre individëvë krijon një vakum në vendin e origjinës, por dhe sasia e remitancave të dërguara nga emigrantët e këtij niveli është shumë më e ulët se ajo e dërguar nga emigrantë më pak të arsimuar (Niimi et.al, 2008). Megjithëse dërgesat e emigrantëve përbëjnë një burim të rëndësishëm financimi në bilancin e pagesave, provat empirike tregojnë se remitancat janë të lidhura pozitivisht me vlerësimin e kursit real të këmbimit (Chami, 2008), duke shkaktuar atë fenomenin e njohur si Dutch disease-sëmundja hollandeze 13 ( Ebrahim-Zadeh, 2003). Sëmundja Holandeze në këtë rast përfaqëson relacionin që ekziston midis zhvillimit të një sektori të ekonomisë dhe përkeqësimit të një sektori tjetër. Humbja e konkurrencës në tregtinë ndërkombëtare si pasojë e vlerësimit të monedhës vendase, bën që sektorë të caktuar të ekonomisë të mos marrin zhvillimin që mund të merrnin në rast të mungesës së remitancave. Për 13 Mekanizmi pas fenomenit Dutch diseas shpjegohet si vijon: një rritje në të ardhurat nga burimet natyrore (ose hyrjet të ndihmës së huaj, apo e remitancave në rastin tonë ) do ta bëjë monedhën e një kombi më të vleresuar në krahasim me atë të kombeve të tjera, duke shtrenjtuar produktet vendase, duke e bërë sektorin e prodhimit më pak konkurrues dhe duke pakësuar eksportet. Edhe pse më shpesh kjo dukuri i referohet zbulimit të burimeve natyrore, ajo gjithashtu mund t'i referohet "çdo zhvillimi që rezulton në një influks të madh të monedhës së huaj. Termi është shpikur në vitin 1977 nga The Economist për të përshkruar rënien e sektorit të prodhimit në Holandë, pas zbulimit të një fushe të madhe të gazit natyror në vitin

31 shembull, Rajan dhe Subramanian (2005), dhe Lopez et al. (2007), kanë gjetur se remitancat ndikojnë në vlerësimin e kursit real të këmbimit duke ndikuar kështu në uljen e aftësive konkuruese në tregjet ndërkombëtare. Krahasuar me vitet 70-80, në të cilët ishte përhapur ideja se emigracioni sillte benefite kryesisht për vendet e destinacionit dhe jo për vendet e origjinës dhe se remitancat kishin thjeshtë një ndikim të dyshimtë te konsumi afatshkurtër, gjërat kanë ndryshuar shumë. Në fillim të vitit 1990 u pa se remitancat po merrnin një zhvillim të paprecedent. Bazuar në raportet zyrtare dhe në llogaritjet e bëra nga Gammeltoft (2002), gjatë viteve 90 remitancat ishin 17 % më të larta se ndihmat zyrtare për zhvillim dhe arrinin në rreth 44 % të totalit të investimeve të huaja direkte. Sipas Taylor (1999), në teoritë neoklasike të emigrimit nuk ka vend për të remitancat ndërsa sipas Ratha (2003), ato konceptohen si një nga burimet më të rëndësishme të zhvillimit të mirëqënies së familjeve të lëna pas. Teoritë optimiste të emigracionit priren ta shikojnë atë si një nga elementet me thelbesore dhe ndër instrumentat kryesorë për të promovuar zhvillimin e vendeve të origjinës. I rëndësishëm është gjithashtu dhe kontributi i tyre në rimëkëmbjen e ekonomive me ritëm të lartë rritje të popullsisë dhe me papunësi të theksuar. Fluksi i remitancave, përvoja, aftësitë dhe praktikat që emigrantët marrin jashtë vendit para se të kthehen, i ndihmojnë shumë vendet në zhvillim të përmirësojnë aktivitetet e tyre. Shumë e rëndësishme konsiderohet ideja se remitancat, duke qënë se janë transferta të njëanshme, nuk krijojnë detyrime të ardhshme shërbimi apo interesa si në rastin e borxhit. Për më tepër, dërgesat e emigrantëve kanë një tendencë për të lëvizur në cikël të kundërt me PBB - në në vendet e origjinës së emigrantëve. Kjo pasi emigrantet priren të rrisin mbështetjen për anëtarët e familjes gjatë periudhave të krizave të mundshme ekonomike (Russell 1986). Ndikimi i remitancave vlerësohet shumë edhe në zhvillimin e sistemit bankar dhe financiar. Studiues të fushës argumentojnë se dërgesat e emigrantëve mund të kontribuojnë në zhvillimin e sektorit financiar, nëse marrësit e dërgesave i depozitojnë ato në bankat vendase (Aggarwal et.al, 2006; Fajnzylber dhe Lopez, 2008). Për të mbyllur dhe këtë pjësë të rishikimit të teorisë e cila trajton efektet pozitive që vijnë nga emigracioni dhe remitancat, po përmendim shkurtimisht dhe disa efekte të tjera të trajtuara gjërësisht në literaturë. Remitancat ndikojnë fuqishëm në të ardhurat dhe në rritjen e standardit të jetesës së vendit përfitues (Taylor dhe Wyatt, 2006), ndikojnë fuqimisht në zbutjen e varfërisë 20

32 (Orozco, 2006), janë një burim shumë i rëndësishëm të ardhurash për vendet në zhvillim (Richard et.al, 2005), ndikojnë në rritjen e nivelit të konsumit (Khan et.al, 2007), të arsimit dhe të përmiresimit të shëndetit si pasojë e rritjes së përkujdesit mjeksor (Castles dhe Wise, 2008), rritjes së investimit (Frigeri dhe Ferro, 2006) etj Ndikimi i remitancave në treguesit makroekonomikë Në këtë çështje, rëndësi e vëçantë i është kushtuar ndikimit që kanë remitancat në treguesit makroekonomikë të një vendi. Përmendim këtu ndikimin te niveli i PBB-së, niveli i papunësisë, norma e inflacionit, ritmi i rritjes ekonomike, niveli i bilancit të pagesave, kursi i këmbimit etj. Sipas Rapoport dhe Docquier (2005), nga pikëpamja makroekonomike, pyetjet më me rëndësi përsa u përket remitancave janë: Sa janë të ardhurat e fituara jashtë vendit të cilat riatdhesohen në vendlindje? Cilat familje (në kuadrin e nivelit të shpërndarjes së të ardhurave) janë më të prekura? Shumat e dërguara nga emigrantet përdoren për investime apo për konsum? Bazuar në literaturë, remitancat ndihmojnë në ruajtjen e stabilitetit makroekonomik. Sipas studimeve të bëra nga Ahmed (2000), Yang (2004) dhe Bugameli dhe Parterno (2005), ofrohen dëshmi se dërgesat ulin mundësinë e goditjeve makroekonomike. Arsyeja është se niveli i remitancave ka tendencë të rritet nëse vendi ku orientohen dërgesat gjëndet në momente të vështira ekonomike. Kjo veçori e remitancave, sikurse u trajtua më sipër është të sjellurit në mënyre ciklike. Në përgjithësi, dërgesat e emigrantëve mund të ndikojnë pozitivisht në ekonomi nëpërmjet disa kanaleve, si, përmes rritjes së kursimeve, rritjes së investimeve, rritjes së konsumit, uljes së papunësisë, uljes së varfërisë dhe rishpërndarjes së të ardhurave, duke ndikuar në këtë mënyrë nivelin e PBB-së si dhe nivelin e rritjes ekonomike. Në qoftë se remitancat investohen, ato kontribuojnë në rritjen e prodhimit; nëse remitancat konsumohen, ato gjenerojnë efekte positive të lidhura me efektin e rritjes së multiplikatorit të konsumit (Stahl dhe Arnold, 1986). Pak a shumë në të njëjtin përfundim kanë arritur dhe Durand dhe Parado (1996), të cilët argumentojnë se remitancat mund të stimulojnë aktivitetin ekonomik të një vendi përmes dy 21

33 rrugësh: direkt ato mund të ndikojnë në ekonomi përmes investimeve dhe indirekt përmes konsumit. Edhe në qoftë se pjesa më e madhe e remitencave përdoret për konsum privat, një pjesë e tyre megjithatë përdoret në investime produktive. Remitancat mund të shkojnë në vendin e origjinës së emigrantit si një komponent i kursimeve të huaja dhe si të tilla ato plotësojnë kursimet kombëtare. Në këtë mënyrë, ato rrisin sasinë totale të burimeve likuide në dispozicion të investimeve. Remitancat, duke u përdorur dhe si burime financimi për bizneset e vogla, shumë herë ndikojnë në zvogëlimin e papunësisë duke krijuar mundësi punësimi në zona të caktuara ( Addison, 2004). Shumë studiues kanë tentuar të trajtojnë ndikimin e remitancave në nivelin e rritjes ekonomike por rezultatet e këtyre studimeve janë të paqarta, pasi përfundimet e arritura janë shumë të ndryshme midis tyre. Pradhan et al. (2008) kanë konkluduar se remitancat kanë një ndikim të vogël pozitiv në nivelin e rritjes ekonomike. Ata kanë arritur në këtë përfundim nisur nga një studim në të cilin kanë shqyrtuar 36 vende. Analiza është bërë përmes një regresioni linear ku remitancat ishin një nga 5 variablat e shqyrtuara. Taylor (1992), dhe Faini (2001), kanë gjetur gjithashtu se ekziston një lidhje pozitive midis remitancave dhe rritjes ekonomike. Adelman dhe Taylor (1990), konkludojnë se për çdo dollar që emigrantët meksikanë dërgojnë në shtëpi, Produkti Kombëtarë Bruto i Meksikës rritet diku midis US$ 2,69 dhe US$3,17. Në kontrast me këtë rezultat, Spatafora (2005), konstaton se nuk ka asnjë lidhje të drejtpërdrejtë midis rritjes ekonomike dhe remitancave. Pak a shumë në të njëjtin përfundim kanë arritur dhe Barajas et al. (2009), sipas të cilëve nuk ka ndonjë evidence lidhjeje pozitive midis remitancave dhe ritmit të rritjes ekonomike. Një ndikim i madh i remitancave është dhe efekti i tyre në llogarinë korrente të Bilancit të Pagesave. Remitancat ndihmojnë në rritjen e të ardhurave kombëtare, duke siguruar në këtë mënyrë dhe monedhën e huaj për të financuar importet thelbësore në rastin e ndonjë krizë (Adelman dhe Taylor, 1990; Buch et al, 2002). Sipas Bugamelli dhe Paterno (2005), remitancat ndihmojnë në zvogëlimin e probabilitetit të krizave financiare. Bazuar në përfundimet e punimit të tyre, një nivel i lartë remitancash në termat e PBB-së ndihmon në kapërcimin e problemeve të llogarisë korente. Këto të fundit mund të shkaktohen nga rritja e borxhit të jashtëm ose nga rënia e stokut të rezervës ndërkombëtare. Efektet e dërgesave mbi kursin real të këmbimit valuator, janë ndër efektet më të njohura dhe më të shqyrtuara, megjithatë, edhe këtu ekzistojnë kundërshtime përsa u përket rezultateve të ndryshme të përftuara (Ratha, 2006). Studimet 22

34 ekzistuese janë të bazuara në shqyrtimin e teorisë së Dutch disease, të përmendur më sipër. Kjo teori sugjeron se hyrjet e mëdha të kapitalit mund të ndikojnë në mbiçmimin e kursit real të këmbimit dhe përfundimisht në përkeqësimin e konkurrueshmërisë të sektorëve të ekspozuar ndaj konkurrencës ndërkombëtare, duke penguar kështu zhvillimin e një sektori dinamik eksporti (Bourdet dhe Falck, 2006). Përsa i përket ndikimit të remitancave në nivelin e inflacionit të një vendi, sipas Narayan et al. (2011), ai mund të shikohet nga tre këndvështrime të ndryshme: nga këndvështrimi i vlerësimit të kursit të këmbimit, nga këndvështrimi i rritjes së ofertës së parasë si dhe nga këndvështrimi i bilancit të pagesave. Rritja e nivelit të remitancave në ekonomitë në zhvillim zakonisht ka një efekt të theksuar në rritjen e nivelit të shpenzimeve dhe kjo gjë shkakton rritje të nivelit të përgjithshëm të çmimeve. Në një studim të bërë me një panel prej 54 vendesh në zhvillim, në të cilin ishte përfshirë dhe Shqipëria, Narayan et al. (2011), konkluduan se remitancat krijonin presione inflacioniste. Sipas Lartey et al. (2008), modeli Salter-Swan- Corden-Dornbusch ofron një rrugë të përshtatshme për të kuptuar lidhjen teorike midis hyrjeve të kapitalit (në rastin tonë, remitancave), nivelit të çmimeve, dhe kursit real të këmbimit në ekonomitë në zhvillim. Modeli tregon se një rritje në remitancat mund të shkaktojë një vlerësim të kursit real të këmbimit nëpërmjet rritjes së çmimeve të brëndshme. Reinhart dhe Rogoff (2004), tregojnë se regjimet e ndryshme të kursit të këmbimit kanë efekte të ndryshme mbi variablat makroekonomikë. Nën një regjim të kursit fiks të këmbimit, një rritje e dërgesave të emigrantëve do t i lëvizte burimet nga sektori i tregtueshëm, drejt sektorit të patregtueshëm. Kjo do të rezultonte në një rritje në nivelin e çmimeve. Nga ana tjetër, nën një regjim fleksibël të kursit të këmbimit, efekti do të ishte rritja e nivelit të çmimeve dhe mbiçmimi i kursit të këmbimit. Rodrik (2007), ofron dëshmi se mbiçmimi i kursit real të këmbimit (pas një rritjeje të remitancave) shkakton një nënvlerësim të rritjes afatgjatë ekonomike, sidomos për ekonomitë në zhvillim. Kjo potencialisht mund të çojë në një rritje të inflacionit. Studimet në fushën e ndikimit makroekonomik të remitancave janë të ndara midis atyre që janë të orientuara nga ndikimet afatshkurtra, dhe atyre që orientohen nga ndikimet afatgjata. Modeli Keynesian është modeli më i vjetër që përpiqet të kuptojë ndikimin afatshkurtër makroekonomik të transfertave ndërkombëtare. Nën supozimet e çmimeve fikse, regjimit fiks të kurseve të këmbimit dhe të normave të interesit, ky model tregon se çdo tronditje në anën e kërkesës ka një efekt përpjesëtimor mbi prodhimin kombëtar. Natyrisht, përmasat e këtij ndikimi 23

35 varen nga multiplikatori (shumëzuesi) Keynesian (i cili, në vetvete, varet nga disa parametra të tillë si prirja marxhinale për të importuar), dhe nga masa e transferimit të tronditjes së kërkesës (e cila në vetvete varet nga shumat e përfituara si dhe nga prirja marxhinale e marrësit për të konsumuar remitancat). Bazuar në arsyetimin se prirja për të konsumuar është e lidhur me pritjet e agjentëve për rrjedhjet e ardhshme të të ardhurave (duke përfshirë remitancat), Glytsos (1999), propozoi një model makroekonometrik shumë të thjeshtë. Synimi i tij ishte vlerësimi i efektit të përgjithshëm të remitancave për shtatë vende të Mesdheut. Duke përdorur të dhënat për , ai tregoi se ndikimi i remitancave në konsum, në investime, në importe dhe në prodhim ndryshon me kalimin e kohës. Për Egjiptin dhe Jordaninë remitancat kishin një ndikim të fortë, ndërsa për vendet e tjera ndikimi ishte i moderuar. Në një mënyrë të ngjashme, duke përdorur të dhënat vjetore të Egjiptit për vitet , El-Saka dhe McNabb (1999), kanë gjetur se importet, të cilat financohen përmes remitancave, kanë një elasticitet shumë të lartë lidhur me të ardhurat. Përgjatë viteve 1980-të e më pas, thelbi i debatit për ndikimin e remitancave u zhvendos nga produktiviteti drejt pabarazisë (Stark, Taylor dhe Yitzhaki, 1986; Taylor dhe Wyatt, 1996). Këto studime theksojnë se dërgesat e emigranteve reduktojnë pabarazinë ekonomike në komunitetet e origjinës dhe kontribuojnë në lehtësimin e kufizimeve të likuiditetit, duke promovuar investimet në teknikat bujqësore, në arsim etj. Kështu, remitancat arrijnë të kompensojnë disa nga humbjet e prodhimit që një vend në zhvillim mund të pësojë nga emigrimi i fuqisë punëtore të kualifikuar. Sipas McLeod dhe Molina (2005), në një studim me një panel të dhënash ku marrin pjesë 62 vende, u arrit në përfundimin se remitancat ndihmojnë në zbutjen e varfërisë, në uljen e pabarazisë dhe në rritjen e investimit të kapitalit njerëzor përmes regjistrimit në shkollë. Në këtë fushë debati vazhdon të qëndrojë i hapur, pasi ka autorë të tjerë të cilët nuk janë të bindur për efektin barazues të remitancave. Sipas Barham dhe Boucher (1995), remitancat më shumë ndikojnë në rritjen e pabarazisë sesa në uljen e saj. Nëse emigrantet që kanë shkuar jashtë do të rrinin në vendin e tyre, ata do të kishin të ardhura më të reduktuara, të njëjta me pjestarët e tjerë të komunitetit. Remitancat ndihmojnë gjithashtu edhe në kompensimin e humbjes së të ardhurave të munguara tatimore si pasojë e emigracionit (Desai et al. 2001). Dërgesat e emigranteve i ndihmojnë vendet në zhvillim edhe në rritjen e financimit të jashtëm, nëpërmjet asaj që njihet si "sigurimi i kredive." Në këtë lloj transaksioni, bankat që 24

36 marrin dërgesa mund të lëshojnë bono për investitorët e huaj të mbështetur nga flukset e dërgesave që priten në të ardhmen. Vende të ndryshme në zhvillim, të udhëhequra nga Brazili, kanë siguruar miliarda dollarë përmes kësaj teknike (Carrasco dhe Ro, 2007). 2.4 Përcaktuesit Mikro dhe Makro të remitancave Studimet mbi përcaktuesit e remitancave janë ndarë në dy kategori kryesore. Kategoria e parë ka të bëjë me përcaktuesit mikroekonomikë të dërgesave. Në to përfshihen karakteristikat sociale dhe demografike të emigrantëve të tilla si statusi i punësimit, statusi civil, gjinia, pjestarët në familje, niveli arsimor, vitet në emigrim etj. Përsa i përket kësaj kategorie, çështjet më me rëndësi që debatohen midis studiuesve janë arsyet e dërgimit të remitancave, karakteristikat e dërguesit, mënyrat dhe rrugët e dërgimit si dhe qëllimi i përdorimit. Kategoria e dytë ka të bëjë me përcaktuesit makro. Te kjo kategori bëjnë pjesë faktorë të tillë si stoku i emigranteve, normat e pagave dhe gjendja ekonomike në vendin pritës, situata e përgjithshme dhe gjendja ekonomike në vendin e origjinës, kurset e këmbimit, normat relative të interesit midis dy vendeve, rreziku politik në secilin prej tyre etj. Në vijm kemi paraqitur disa karakteristika të këtyre determinantëve duke nisur si fillim me ata mikro dhe më pas me ata makro Përcaktuesit Mikro Në këtë pjesë të punimit do të trajtohen disa nga veçoritë mikro të remitancave. Më nga afër do të shikohen arsyet e dërgimit, karakteristikat e dërguesit, rrugët e përdorura etj. Arsyet e dërgimit të remitancave Nëse në punimet e mëparëshme mbi remitancat dhe arsyen sepse ato dërgohen mbizotëronte motivi i altruizmit (Johnson dhe Whitelaw 1974, Banerjee, 1984, Horowitz, 1999), në literaturën bashkëkohore del në pah fakti se motivi kryesor në një masë të madhe ai zëvendësohet nga interesi personal. Ky interes shfaqet në mënyra të ndryshme, si, frymëzimi nga motivet e trashëgimisë, krijimi i mundësive për investim me drejtues të sigurt dhe lehtësisht të kontrollueshëm, dëshira për t u kthyer në vendlindje me dinjitet etj (Lucas dhe Stark, 2005). 25

37 Në punime të tjera remitancat shfaqen dhe si një kontakt sigurie midis emigrantit dhe familjes. Ndërkohë që dërgesat nga emigranti mund të ndihmojnë familjarët e lënë pas të rrisin të ardhurat e tyre, familja mund ta ndihmojë emigrantin në kohë të vështira apo nevoje (Stark dhe Levhari, 1982; Lucas dhe Stark, 1985; Stark dhe Lucas, 1988; Stark, 1991). Domethënë, motivi i dërgimit të remitancave mund të konsiderohet dhe si një shpërndarje e riskut të së ardhmes. Në një studim të De la Briere et al. (1997), mbi arsyen se çfarë i motivon emigrantët domenikanë të dërgojnë remitanca për prindërit e tyre në zonat rurale në Sierra, janë testuar dy hipoteza kryesore: (1) investim në trashëgiminë e mundshme, dhe (2) kontratë sigurimi mes prindërve dhe fëmijëve emigrantë. Remitancat e dërguara nga emigrantët e rinj, meshkuj, të cilët duan të kthehen në Sierra janë më të qëndrueshme dhe korespondojnë me motivin e investimit. Në të kundërt, emigrantët femra, të cilat nuk kanë asnjë qëllim për t'u kthyer në Sierra, luajnë rolin e siguruesit. Në këtë aspekt, përbërja gjinore duket tejet shpjeguese përsa i përket motivit të dërgesave. Gjithashtu, në të tjera studime del në pah dhe fakti se nuk ekziston një arsye e vetme për dërgesat e emigrantëve. Shpjegimi vjen vetëm nga një miks arsyesh dhe motivesh. Kështu, dërgimi i remitancave kombinon një komponent altruist, një komponent shlyerje kredie, një përbërës sigurimi, një komponent trashëgimie, dhe një komponent shkëmbimi shërbimesh të shumëllojshme (Rapoport dhe Docquier, 2005). Karakteristikat e dërguesit të remitancave Në studime të ndryshme dalin në pah karakteristika, të cilat mendohet se janë thelbësore në përcaktimin e vendimit për të dërguar remitanca. Këto karakteristika kanë të bëjnë me moshën, gjininë, nivelin arsimor, statusin civil, të ardhurat në familje dhe madhesinë e saj, lidhjet me besimin, kohën në emigrim etj. Argumentohet se me rritjen e moshës së emigrantit, rritet dhe sasia e dërgesave që ky i fundit nis drejt familjes së lënë pas. Kjo situatë vazhdon deri në arritjen e moshës së mesme, moshë në të cilën lidhja me familjen dobësohet paksa (Merkle dhe Zimmermann, 1992; Bauer dhe Sinning, 2005). Përsa i përket gjinisë, rezulton se përqindja e emigrantëve femra që dërgojnë remitanca është më e lartë se ajo e meshkujve, pasi dhe lidhjet e këtyre të fundit janë më të forta me familjet e lëna pas. Gjithashtu emigrantët femra, duke qenë dhe më të devotshme, dërgojnë remitanca më shpesh se emigrantët meshkuj dhe vlera e këtyre të fundit (dërgesave të femrave) në përqindje ndaj të ardhurave, është më e lartë (Phongpaichit, 1993; Rodenburg, 1993; Richter 26

38 dhe Havanon, 1995; Tacoli, 1999 Osaki, 2003; Craciun, 2006). Megjithate, po të krahasohen në terma absolutë, vlera e remitancave të dërguara nga meshkujt është më e madhe (Cox, 1987, Merkle dhe Zimmermann, 1992; Aggarwal dhe Horowitz, 2002; Basilio et al, 2009). Niveli i arsimit është një tjetër faktor që ndikon nivelin e remitancave. Megjithatë, përfundimet lidhur me këtë faktor janë kontradiktore. Disa studime tregojnë se emigrantët më shumë të arsimuar kanë tendencën të dërgojnë më pak. Kjo ndoshta nisur dhe nga fakti se këto emigrantë vijnë nga familje më në gjëndje, të cilat realisht mund të kenë pak ose aspak nevojë për dërgesa (Sinning, 2007; Niimi et. al, 2008). Të tjera studime arrijnë në përfundimin se ekziston një korrelacion pozitiv midis sasisë së remitancave të dërguara dhe kualifikimit apo aftësive të emigrantit. Sa më i kualifikuar emigranti, aq më të larta të ardhurat dhe aq më të larta dërgesat (Schiopu dhe Siegfried, 2006; Bollard et. al, 2009). Koha në emigracion shihet si një tjetër faktor që përcakton nivelin e prurjeve të remitancave. Në vitet e para sasia e prurjeve rritet me ritme të shpejta. Pasi kalohen vështirësitë e fillimit dhe emigranti krijon një farë stabiliteti, dërgesat drejt shtëpisë dhe familjarëve të lënë pas, arrijnë vlerat maksimale. Në këtë mënyrë emigranti shlyen dhe detyrimet që ka marrë përsipër për të mbuluar pikërisht me vajtjen në vendin e ri (Holst dhe Schrooten, 2006). Mendohet se me kalimin e viteve lidhjet e emigrantit me vendin e origjinës zbehen. Po t i shtohet kësaj dhe krijimi i një familje në vendin e ri (Hoddinott, 1994), dërgesat ndër vite marrin formën e U-së së përmbysur (Lucas dhe Stark, 1985; Brière et al, 2002; Fairchild dhe Simpson, 2004; Vargas-Silva, 2006; Amuedo-Dorantes dhe Pozo, 2006). Besimi fetar është një tjetër faktor i cili duket të këtë një impakt goxha të rëndësishëm përsa i përket sjelljes së emigrantëve në lidhje me dërgesat. Po të mbajmë parasysh që një pjesë e mirë e emigrantëve i nisin dërgesat bazuar në motivin e altruizmit, në studime konkludohet se ekziston një lidhje pozitive midis thellësisë së besimit dhe ndihmës që i jepet familjes së lënë pas në formën e dërgesave ( Ellison, 1991; Connor, 2011; Romane dhe Goschin, 2011). Nisur nga një studim i bërë mbi emigrantët në Amerikë, Kelly dhe Solomon (2009), kanë arritur në përfundimin se katolikët kanë më shumë gjasa të dërgojnë remitanca, krahasuar me ateistët. Rrugët e dërgimit të remitancave Dy janë rrugët kryesore të transferimit të remitancave nga vendi i krijimit drejt vendit të origjinës së emigrantit, rruga formale dhe ajo informale. Zgjedhja e kanalit të përdorur varet nga disa faktorë. Sipas Zupi (2004), këtu mund të përfshijmë besueshmerinë dhe efikasitetin; kostot e 27

39 transferimit; zhvillimin e sistemit financiar dhe bankar në vendin pritës; ligjet në fuqi përsa i përket transferimit të fondeve në vendin e origjinës; kulturën dhe traditën etj. Në rrugët formale të transferimit të dërgesave përfshihen: sistemi bankar, zyrat postare si dhe agjensitë e specializuara të këmbimit dhe transferimt të parave. Në rrugët informale përfshihen transferimi nga vetë emigranti në momentin e kthimit në atdhe, transferimi përmes miqve apo të afërmve, si dhe shfrytëzimi i kanaleve të tjera dërguese përmes agjencive të pa licencuara. Zakonisht këto të fundit kanë një kosto më të ulët se agjencitë e licencuara (Haque dhe Bashar, 2005; Carling, 2005). Transferimi i dërgesave nga vendi i origjinës drejt vendit përfitues, ka një rëndësi primare në studimin dhe analizën e remitanceve e lidhur kjo si me përfitimin e të dhënave më të sakta, ashtu dhe me mundësin e shfrytëzimit të tyre nga sistemi finaciar dhe bankar. Në vitin 2004 vendet anëtare në G8 u takuan në Samitin e Detit të Islandës 14 dhe një ndër vendimet e marra në të kishte të bënte me uljen e shpenzimeve të transferimit të remitancave. Në vijim të kësaj nisme, organizata të tjera të ndryshme qeveritare, të tilla si DFID (Departamentit i qeverisë së Mbretërisë së Bashkuar për Zhvillim Ndërkombëtar) dhe USAID, filluan të studiojnë mënyrat me të cilat kostot e dërgimit të të hollave të mund të uleshin. Në shtator 2008, Banka Botërore krijoi bazën e parë të të dhënave ndërkombëtare të çmimeve (kostove) të dërgesave, të quajtur Çmimet e remitancave 15. Baza e të dhënave ofron informacion për dërgimin dhe marrjen e remitancave për 200 korridore në mbarë botën. Korridoret e shqyrtuara përfshijnë flukset e dërgesave nga 28 vende të mëdha, të dërguara në 86 vendet pritëse. Këto flukse përbëjnë më shumë se 60 për qind të totalit të dërgesave për vendet në zhvillim. Publikimi i të dhënave të çmimeve të remitancave shërben për disa qëllime kryesore. Së pari, për të mbështetur zgjedhjen e konsumatorëve, së dyti, për të mundësuar uljen e kostove përmes informacioneve më të sakta dhe krahasimit të të dhënave, dhe së treti, për të bërë presion mbi ofruesit e shërbimeve të transfertave për të përmirësuar shërbimet e tyre. Në samitin e vitit 2009 në korrik në Aquila të Italise 16, vendet e G8-s miratuan objektivin për të zvogëluar koston e shërbimeve të dërgesave me nga pesë pikë përqindjeje në pesë vite. Për të ulur koston, Banka Botërore filloi mbledhjen e të dhënave rajonale dhe kombëtare për të Sea island Summit: Official Documents 15 Reducing Transfer Costs of Migrant Remittances-Payment Systems Development Group The World Bank WorldBank (2014). International Remittances Agenda. 28

40 krahasuar koston e dërgimit të remitancave. Ashtu sikurse vazhdojnë përpjekjet për vlerësimin maksimal të tyre, ashtu vazhdojnë dhe perpjekjet për t i alokuar ato në sektorë strategjikë ku vërtet do të ofrojnë kontribut. I gjithë ky qëllim kjo merr spunto nga barazimi i thjeshtë: Remitanca = Kursim = Burim. Kostoja mesatare globale e dërgimit të remitancave ka vazhduar prirjen rënëse në vitin 2014, duke rënë në 7,9 për qind të vlerës së dërguar, krahasuar me 8,9 për qind një vit më parë. Konkurrenca dhe zgjerimi i përdorimit të teknologjive dhe internetit me bazë të gjërë, ka shumë gjasa që të ndikojë në vazhdimin e uljes së këtyre kostove 17. Qëllimi i përdorimit të remitancave Remitancat luajnë një rol të madh dhe shumë të rëndësishëm sidomos në ekonomitë e vendeve në zhvillim, ku ato destinohen. Në studime empirike konkludohet se në fazat e para të emigracionit të ardhurat nga emigrantët, në masën më të madhe, përdoren si mjet jetese për familjet përfituese. Ato mbulojnë zakonisht nevojat për ushqim, për veshmbajtje si dhe për shërbime shëndetsore (Massey dhe Parrado, 1994; Amuedo Dorantes, 2006; Lazaroiu dhe Alexandru, 2008; UN-INSTAW, 2008). Në një studim të bërë nga Khan et al. (2007), rezulton se remitancat në Pakistane kanë një ndikim të madh në rritjen e MPC-së (prirjes marxhinale për konsum). Nga studimi i Babtunde dhe Martinetti (2010), mbi të ushqyerit në Nigeri, rezulton se të ardhurat nga remitancat ndikojnë në mënyrë të ndjeshme në rritjen e sasisë së kalorive të konsumuara në familjen pritëse. Me përmbushjen e nevojave parësore për konsum, më tej remitancat përdoren për të përmirësuar cilësinë dhe kushtet e jetesës. Studiues të fushës kanë konstatuar se ekziston një lidhje e fortë midis remitancave dhe rritjes së shpenzimeve për arsim dhe shëndetësi. Ky përdorim konsiderohet si një investim shumë i madh në kapitalin njerëzor (Castles dhe Wise, 2008). Sipas Calero et al. (2009), në një studim i cili kishte në fokus pikërisht këtë lidhje, u zbulua se në Ekuador rritja e nivelit të remitancave rriste numrin e të rinjve që regjistroheshin në ciklet e ndryshme të arsimit. Kjo gjë ndikonte dhe në uljen e numrit të të miturve që punonin, e në veçanti në numrin e vajzave. Sipas Yang (2004), bazuar në një studim të bërë në Filipine, për fëmijët e moshës 17-21, një rritje në nivelin e dërgesave e barabartë me 10 %, çonte në një rritje prej 10,3 përqind në numrin e studentëve si dhe në një rënie prej 2,9 përqind në orët mesatare javore të punës. Pak a shumë në të njëjtat përfundime kanë arritur dhe 17 World Bank (2014). Migration and Development Outlook. 29

41 Adams dhe Richard (2005); De Haas (2009); Yang (2009). Në një fazë të mëvonshme, një pjesë e dërgesave përdoren për investime. Veçanërisht në krijimin e bizneseve të reja dhe frutdhënëse (Fajnzylber dhe Lopez, 2008). Remitancat bëhen kështu burim për zhvillimin dhe mbështetjen e aktiviteteve sipërmarrëse në vendin e origjinës (Frigeri dhe Ferro, 2006) Përcaktuesit Makro Në këtë pjesë të punimit përqëndrohemi në ndikimin që kanë faktorët makroekonomikë në nivelin e remitancave. Literatura teorike dhe empirike në këtë fushë zakonisht trajton analizën e faktorëve të tillë, si stoku i emigranteve, niveli i pagave dhe gjendja ekonomike në vendin pritës, situata e përgjithshme dhe gjëndja ekonomike në vendin e origjinës, kurset e këmbimit, normat relative të interesit midis dy vendeve, rreziku politik në secilin prej tyre etj. Stoku i emigrantëve në vendin pritës është një faktor i rëndësihëm që ndikon në nivelin e remitancave. Lidhja e këtij faktori me volumin e remitancave, është pozitive. Sa më i madh vëllimi i emigrantëve, aq më i madh vëllimi i remitancave (Elbadawi dhe Rocha, 1992). Freund dhe Spatafora (2005), vlerësojnë se dyfishimi i stokut të emigrantëve do të çonte në një rritje prej 75 përqind të nivelit të remitancave. Niveli i pagave në vendin pritës është një tjetër përcaktues i remitancave, që ndikon pozitivisht në vlerën e tyre (Swamy, 1981; Birks dhe Sinclair, 1979). Gjendja e ekonomisë në vendin e origjinës është një faktor shumë i rëndësishëm dhe që duhet mbajtur në konsideratë, pasi në raste krize, shtohet suporti ndaj familjes së lënë pas dhe si pasojë dhe volumi i remitancave (Bouhga-Hagbe, 2006). Megjithatë, nga ana tjetër, rreziqet në vend e bëjnë mjedisin e përgjithshëm të pafavorshëm për qëllime investimi dhe si pasojë mund të shkaktojnë reduktimin e remitancave (El-Saka dhe McNabb, 1999; FMN, 2005). Në rastin e vendit të origjinës, rëndësi të veçantë marrin dhe faktorë të tillë si politikat ekonomike dhe zhvillimi i institucioneve, zhvillimi i tregut financiar, kostot e transaksioneve etj. Paqëndrueshmëri makroekonomike të tilla si inflacioni i lartë apo rritjet e nivelit të kursit real të këmbimit, mund të kenë një efekt të ngjashëm negativ (Aydas et al, 2004; Lueth dhe Ruiz- Arranz, 2007). Situata ekonomike në vendin ku jeton dhe punon emigranti është një faktor që ndikon pozitivisht në nivelin e përgjithshëm të remitancave. Përmirësimi i kushteve ekonomike në 30

42 vendin pritës i lejon emigrantët të rrisin të ardhurat e tyre dhe perspektivisht fluksin e dërgesave (Lianos, 1997; Schrooten, 2005; FMN, 2005; Aydas et al, 2006; Lueth & Ruiz-Arranz, 2007). 2.5 Përfundime Njerëzit emigrojnë dhe ky vendim është nganjëherë i përhershëm, por lidhjet me vendin e origjinës i qëndrojnë kohës dhe distancës. Njëra nga këto lidhje ka të bëjë pikërisht me remitancat. Remitancat, përkufizohen si totali i transfertave korrente të bëra nga emigrantët dhe kompensimet e punonjësve. Remitancat po luajnë një rol gjithnjë e më të madh në zhvillimin e ekonomisë botërore. Në mbarë botën ato llogariten të jenë fluksi i dytë më i rëndësishëm financiar pas ndihmave ndërkombëtare. Ndër vite vlera e remitancave ardhur gjithnjë në rritje dhe një trend i tillë parashikohet dhe në të ardhmen. Natyra, madhësia, frekuenca dhe impakti i remitancave kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve. Arsyeja pas këtij motivi qëndron në faktin se po vërehet një stabilitet në fluksin dhe në drejtimin e tyre dhe në këtë mënyrë ato shfaqen si një instrument tepër i lakmuar për të nxitur zhvillimin e mëtejshëm financiar dhe ekonomik në vendet në zhvillim. Remitancat japin kontribut në shumë fusha. Këtu mund të përmendim ndikimin e tyre në rritjen e nivelit të të ardhurave dhe standardit të jetesës në vendet përfituese, ndikimin në zhvillimin e mëtejshëm të ekonomisë në vendet në zhvillim, ndikimin në në zbutjen e varfërisë etj. Synimi kryesor në këtë kapitull ishte shqyrtimi i literaturës që ka të bëjë me emigracionin dhe në veçanti me remitancat. Në të u trajtuan çështje që kanë të bëjnë me karakteristikat, efektet dhe përcaktuesit kryesorë të remitancave. Karakteristikat kryesore të remitancave janë stabiliteti, sjellja ciklike dhe struktura kohore. Stabiliteti, në sensin e luhatshmërisë së ulët, është ajo karakteristikë që i vendos remitancat në pararojë krahasuar me flukset e tjera të kapitalit si investimet e huaja direkte apo ndihmat për zhvillim. Me fjalë të tjera, remitancat janë ndër të vetmet flukse të cilat ndër vite nuk karakterizohen nga rënie drastike apo rritje euforike. Sjellja ciklike i referohet korrelacionit që ekziston midis komponentëve ciklikë të dërgesave të emigrantëve drejt një vendi, dhe nivelit të rritjes së PBB-së së tij. Përsa i përket strukturës kohore të remitancave, kohët e fundit është pranuar gjërësisht ideja se ajo paraqitet në formën e një "U"-je të përmbysur dhe e arrin nivelin maksimal pas 5 deri në 10 vite përvojë emigracioni. 31

43 Përsa u përket efekteve të remitancave, punimet në këtë fushë janë të shumta dhe të larmishme. Ato lëvizin nga efektet e remitancave në përmirësimin e cilësisë dhe kushteve të jetesës tek përfituesit e tyre dhe deri tek efektet makroekonomike që ato kanë në ekonomi. Studimet mbi përcaktuesit e remitancave janë ndarë në dy kategori kryesore. Kategoria e parë ka të bëjë me përcaktuesit mikroekonomikë dhe ku përfshihen karakteristikat sociale dhe demografike të emigrantëve të tilla si,statusi i punësimit, statusi civil, gjinia e migrantit, numri i fëmijëve në shtëpi, niveli arsimor i migrantit, numri i viteve në emigrim etj. Kategoria e dytë ka të bëjë me përcaktuesit makro dhe në të bëjnë pjesë faktorë të tillë si stoku i emigranteve, normat e pagave dhe gjendja ekonomike në vendin pritës, situata e përgjithshme dhe gjendja ekonomike në vendin e origjinës, kurset e këmbimit, normat relative të interesit midis dy vendeve, rreziku politik në secilin prej tyre etj. 32

44 3. Emigracioni dhe remitancat në Shqipëri Sipas King dhe Vullnetari (2003), emigracioni ka qenë një nga tiparet më dinamike të tranzicionit në Shqipëri, si dhe një nga fenomenet më të rëndësishme shoqërore dhe ekonomike të dekadave të fundit. Sigurisht, ky fenomen nuk mund të studiohet i veçuar nga pasojat më të rëndësishme të tij, nga remitancat. Bazuar në të dhëna statistikore zyrtare si dhe në literaturën e publikuar në këtë fushë, në këtë pjesë të punimit paqaqitet një tablo e karakteristikave dhe ndryshimeve që emigracioni dhe remitancat kanë pësuar ndër vite, në rastin e Shqipërise. Në pjesën e parë trajtohen disa nga veçoritë e emigracionit. Në pjesën e dytë, në fokus janë remitancat. Vëmendje e veçantë i kushtohet sjelljes së flukseve të remitancave, faktorëve kryesorë që i përcaktojnë ato si dhe efekteve të tyre në vend. Kapitulli përmbyllet me disa përfundime që dalin nga analiza e ecurisë së emigracionit dhe remitancave ndër vite. 3.1 Emigracioni dhe veçoritë e tij Emigracioni modern është një fenomen tejet i përhapur në ditët tona. Origjina e tij daton në fillim të shek. XIX. Përsa i përket emigrimit modern shqiptar, ai ndahet në tre periudha 18 : i) emigracioni para vitit 1944; ii) emigracioni i viteve ; iii) emigracioni post komunist i pas viteve Fazë e parë e emigracionit modern konsiderohet faza e para vitit Në atë kohë, motivi kryesor i emigrimit ishte ai ekonomik dhe destinacionet e preferuara ishin SHBA-ja dhe disa vende të Amerikës Latine. Në vitet , me vendosjen e regjimit komunist, në Shqipëri u formua një tjetër valë emigrimi që ishte në përmasa më të vogla dhe që kishte karakter politik. Destinacionet kryesore në atë kohë ishin ato kufitaret. Në fazën e tretë, pas vitit 1990, emigrimi jashtë Shqipërisë përfshiu më shumë së 25 përqind të popullsisë dhe u shfaq i menjëhershëm, i 18 MPÇSSB (2008). 33

45 vrullshëm dhe shpërthyes pas një ndalese thuajse 45 vjeçare (IOM, 2008). Në vitin 1989, Aristide Zolberg, një studiues i njohur i emigracionit ndërkombëtar ka shkruar se nëse e gjithë bota do të përbëhej nga Shqipëria nga njëra anë dhe Japonia nga ana tjetër, nuk do të ishte nevoja ta studionim këtë fenomen 19. Vetëm një vit më vonë, situata do të ndryshonte rrënjësisht. Me rënien e sistemit komunist, Shqipëria pësoi një largim të madh të të rinjve, që kërkonin punë dhe mundësi më të mira jashtë vendit. Emigracioni është një nga arsyet kryesore të uljes së numrit të popullsisë në Shqipëri në periudhën midis 2001 dhe Në vitin 2011 Shqipëria zinte vendin e nëntë në botë në renditjen e vendeve që dërgojnë më shumë emigrantë, në përqindje ndaj popullsisë, duke arritur në 45,4 %. I njëjti burim tregon që po në atë vit, rreth 1.4 milionë Shqiptarë jetonin jashtë vendit, një shifër gati e dyfishuar që nga viti 2005 kur ky numur ishte rreth 860 mijë (WB-Factbook, 2011). Sipas Kule et al. (2002), arsyet kryesore që çuan të emigracionit të të rinjve shqiptarë kanë qenë arsyet ekonomike (në periudhën ) dhe më tej, ato politiko-sociale (në periudhën ). Sipas tyre, pas këtij viti, situata është qetësuar dhe flukset emigratore kanë qenë më të pakta dhe më të rregullta. Përveç varfërisë, mungesës së punësimit apo trazirave politike dhe sociale, ka pasur edhe të tjerë faktorët që kanë kontribuar në emigrim. Të tillë janë konsideruar rënia e skemave piramidale, kriza e Kosovës etj. (World Bank, 2006; Hernández- Coss dhe Martinez, 2006). Në punimin e tyre, Shehaj et al. (2011), kanë gjetur se përcaktuesit e synimit për të migruar jashtë vendit të pjesës më të arsimuar të popullsisë janë të natyrës individuale, familjare dhe të natyrës makro. Emigracioni ka qenë orientuar kryesisht drejt dy vendeve fqinje të BE-së, Italisë dhe Greqisë (Uruçi dhe Gëdeshi, 2003). Ndër vite, në përzgjedhjen e destinacionit të emigrimit kanë ndikuar disa faktorë, si afërsia gjeografike, afërsia kulturore dhe gjuhësore, mundësitë e përshtatjes nga pikëpamja ligjore në vende të ndryshme etj. (Banka Botërore, 2006). Destinacionet kryesore gjatë fazes së parë të emigracionit (para vitit 1944) ishin vende të tilla si SHBA-ja, Kanadaja, Australia, Argjentina, Zelanda e Re. Më tej, këto vende u lanë në harresë duke u zëvëndësuar me destinacione të tilla si Italia, Greqia, Gjermania dhe Zvicra. Sipas të dhënave të OECD (2012), 47 përqind e emigrantëve shqiptarë në vitin 2011 jetonin në Itali, duke e bërë këtë vend destinacionin më të kërkuar dhe të ndjekur ngushtë nga Greqia, me 43 për qind të emigrantëve. 19 Zolberg (1989). 20 INSTAT (2014) 34

46 Në vend të tretë, renditej me diferencë SHBA-ja. Në fillim të viteve 1990-të, shpërndarja e emigrantëve sipas destinacioneve ishte paksa më ndryshe nga ajo e vitit Kriza e rëndë në të cilën u gjet vendi fill pas shembjes së regjimit komunist, e rriti pa masë dëshpërimin e popullit shqiptar dhe kjo gjë u materializua në dëshirën për t u larguar dhe për të kërkuar mundësi më të mira jashtë vendit. Në momentin që kjo dëshirë hasi në vështirësi realizimi si pasojë e kërkesave strikte për viza, shumë njerëz tentuan të kalonin kufirin në mënyrë të paligjshme për në Greqi dhe Itali. Sipas Korovilas (1999), në periudhën mes viteve rreth 90 % e emigrantëve shqiptarë preferuan të kërkonin punë në Greqi. Njëra nga arsyet e kësaj zgjedhjeje ishte se Greqia u tregua më tolerante ndaj emigrantëve. Në Greqi nuk u ndërtuan as kampe për emigrantët dhe nuk u morën as masa për kthimin e tyre me forcë. Lazaridis dhe Romaniszyn (1998), argumentojnë se emigrimi nga Shqipëria drejtë Greqisë ishte pjesërisht rezultat i lidhjeve historike mes dy vendeve dhe pjesërisht rezultat i lehtësisë me të cilën emigrantët e paligjshëm mund të kalonin kufirin e pambrojtur greko-shqiptar. Pasi kaluan disa vite nga fluksi i parë i emigrantëve, në vitet , në majën e listës së destinacioneve të synuara u kthyen shtete si SHBA-ja dhe Kanadaja (Kring, 2007). Tashmë, njëzet e pesë vite më vonë, emigracioni shqiptar vazhdon ende të jetë i nxitur nga varfëria, papunësia, kushtet e vështira të jetesës dhe dëshira për të kërkuar mundësi më të mira. Shqipëria vazhdon ende të prodhojë flukse migratore. Numri i azilkërkuesve shqiptarë në vendet perëndimore po rritet gjithnjë e më shumë. Motivet kryesore për të emigruar mbeten motivi ekonomik dhe ai social. Sipas Barjaba dhe Barjaba (2015), ka aktualisht një nga normat më të larta në botë të emigrimit në raport me popullsinë, 3,3 emigrantë për persona dhe një numur të përgjithshëm të emigrantëve prej rreth 1.25 milion në vitin Shqipëria, sipas të dhënave të Eurostat (2015) renditet e katërta përsa i përket numrit të azilkërkuesve në Bashkimin Evropian përgjatë tremujorit të parë të vitit Sipas të dhënave të Ministrisë së punëve të brëndshme të Gjermanisë (2015), është regjistruar një rritje e madhe e numrit të "azilkërkuesve ekonomike", të larguar nga Shqipëria kryesisht drejt Gjermanisë (gjashtë muajt e parë të vitit 2015, në Gjermani aplikuan për azil shqiptarë, krahasur me 3,913 aplikantë gjatë të njëjtës periudhë në vitin 2014). Shumica prej tyre janë nga Shqipëria qëndrore dhe jugore (Vlorë dhe Fier), por me një fluks të konsiderueshëm edhe nga Shqipëria e veriut (Kukës dhe Tropojë). 35

47 Përveç synimit për punësim dhe për një jetë më të mirë ekonomike, shqiptarët janë larguar nga vendi edhe për arsye të tjera, si studim jashtë vendit, për bashkim familjar, ose dhe për aktivitete humanitare apo fetare. Për sa i përket shkollimit, një numër gjithnjë në rritje i studentëve shqiptarë ( çdo vit 21 përgjatë viteve të fundit), regjistrohen në universitetet e Italisë, Francës, vendeve të tjera të BE-së, dhe në universitetet e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Mundësia e karrierës jashtë vendit mbetet një faktor kyç tërheqës për këta studentë. Politikat e emigracionit në Shqipëri kanë qenë të orientuara nga dokumentet përkatëse strategjike. Këtu mund të përmendim Strategjinë për Menaxhimin e Migracionit (e përqëndruar kryesisht në eksportin e krahut të punës); Strategjinë e Menaxhimit të Integruar të Kufirit dhe Planin e Veprimit , dhe Strategjinë për Riintegrimin e Emigrantëve të Kthyer shqiptarë dhe Planin e Veprimit, (IOM, 2015). Pas viteve 90, emigracioni ka luajtur një rol të rëndesishëm në zbutjen e papunësisë dhe të varferisë përgjatë viteve të vështira të tranzicionit (Velçani, 2013). Sipas të njëjtës autore, emigracioni dhe remitancat kanë ndikuar positivisht në rritjen e mirëqënies material; dërgesat e emigrantëve shqiptarë kanë ndikuar në dhënien e një ndihme ekonomike të vlefshme jo vetëm për familjet e tyre, por edhe për stabilizimin socio-ekonomike të vendit në teresi. 3.2 Remitancat dhe veçoritë e tyre Është e pamundur të flitet për emigracionin pa marrë parasysh remitancat, dërgesat në natyrë apo para, kushtuar familjes së lënë pas. Remitancat kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë shoqëruese tejet të rëndësishme të emigracionit. Shqipëria renditet ndër vendet që kanë një përqindje të lartë të krahut të punës që jeton dhe punon jashtë vendit. Kjo forcë punëtore, përmes dërgesave drejt familjeve të tyre, ka luajtur një rol mjaft të rëndësishëm në furnizimin e vendit me valutë të huaj si dhe në stimulimin e ekonomisë shqiptare. Efektet e remitancave në ekonominë shqiptare përgjatë viteve të tranzicionit, janë të trajtuara gjërësisht në literaturë. Autorë të ndryshëm në punimet e tyre kanë gjetur së remitancat ndihmojnë në stabilizimin e ekonomisë (Korovilas, 1999), ulin varfërinë (Zwager et al., 2005), ulin papunësinë dhe ndihmojnë në zhvillimin ekonomik (Abazi dhe Mema, 2007; Konica dhe Filer,2009), 21 Batjaba dhe Barjaba (2015). 36

48 kontribuojnë në përpirësimin e standardit të jetesës së përmirësojnë shëndetin (ACSER, 2013), janë një burim i rëndësishëm i rritjes financiare dhe zhvillimit ekonomik të vendit (duke siguruar në vazhdim qasje në monedhë të huaj në Shqipëri, si dhe duke konsoliduar bazën për kursime dhe investime, Velçani, 2013), përmirësojnë defiçitin e llogarisë korente në bilancin e pagesave (Sejdini dhe Haderi, 2008; Mayer dhe Shera, 2015), etj. Para se të diskutojmë karakteristikat e remitancave, e rëndësishme është të shohim sesi vlerësohen (përllogariten) remitancat nga Banka Qëndrore e Shqipërisë, institucioni përgjegjës për vlerësimin e tyre Metodologjia e përllogaritjes së remitancave Teknikat e përdorura për llogaritjen e dërgesave variojnë nga njeri vend apo institucion, në tjetrin. Sipas UNCTAD (2012), disa vende përdorin të dhëna nga transaksionet bankare ndërkombëtare, por kjo metodë nuk arrin të përfshijë dërgesat që bëhen nëpërmjet operatorëve të transfertave. Kohët e fundit po përdoret gjithnjë e më shumë metoda e përllogaritjes nëpërmjet vrojtimeve. Megjithatë, kjo mënyrë jo vetëm që është e kushtueshme por krijon dhe vështirësi praktike, sepse emigrantët nuk janë të shpërndarë në mënyrë uniforme në popullsi. Në Shqipëri, është Banka e Shqipërisë që bën raportimin vjetor të volumit të remitancave: ato janë pjesë përbërëse e Bilancit të Pagesave nën zërin e Llogarisë së Transfertave Korente Hyrëse nga Emigrantët. Në rastin e Shqipërisë, një problem kryesor që vërehet është se shumica e dërgesave të emigrantëve bëhen nëpërmjet rrugëve informale. Përsa i përket vlerësimit të tyre, mënyra më e saktë dhe normale e përllogaritjes do të ishte ajo e evidentimit në momentin e hyrjes në pikat kufitare ose në momentet e depozitimit të tyre në banka apo agjensitë e transferimit të fondeve. Megjithatë, nisur nga zhvillimi aktual i sistemit doganor, i sistemit të deklarimit të valutës në pikat kufitare si dhe nga mosdeklarimi i saktë i qëllimit të depozitimit në banka, Banka Qëndrore ka konkluduar se e vetmja mënyrë për të pasur të dhëna thuajse të sakta, është ajo e matjes së flukseve dalëse nga tregu paralel. Kjo metodë bazohet në dy supozime kryesore: së pari, për të konsumuar të mira, mallra dhe shërbime në tregun shqiptar, familjeve të emigrantëve u duhet të shpenzojnë lekë dhe jo valutë të huaj, dhe së dyti, meqënëse kemi një regjim fleksibël të kursit të këmbimit ku çmimi i valutës vendoset në treg, tregu valuator është gjithmonë në ekuilibër. Kjo do të thotë se me një afërsi të besueshme, çdo ditë ajo sasi valute që 37

49 hyn në treg, edhe del prej tij. Për rrjedhojë, ndërtohet një matricë e flukseve dalëse dhe atyre hyrëse të valutës së huaj (cash) nga tregu paralel. Diferenca e dy llojeve të flukseve përfaqëson dërgesat nga emigrantët. Risku i kësaj metode është që mund të përfshijë në llogaritje edhe transferta të tjera në valutë të huaj, të lidhura, për shembull, me aktivitetet kriminale. Gjithashtu kjo metodë nuk përfshin ato para të cilat shpenzohen në Shqipëri direkt në valutë të huaj dhe nuk kthehen në lekë. Banka e Shqipërisë ka filluar që nga viti 2004 të bëjë vrojtime të shpeshta për të përmirësuar të dhënat e dërgesave (BSH, 2006). Këto vrojtime, së fundmi, kryhen çdo tremujor dhe janë të krahasueshme midis tyre. Përveç Bankës së Shqiperisë janë dhe shumë institucione të tjera të cilat merren me përllogaritjen e remitancave dhe impaktin e tyre në ekonominë e vendit. Këtu mund të përmendin Bankën Botërore e cila, në bashkëpunim me INSTAT-in, çdo tre vjet ndërmerr anketimin e një mase të gjerë të popullsisë për të nxjerrë në pah standardin e tyre të jetesës përmes LSMS 22. Të tjera organizata janë dhe Instituti Agenda, IOM etj. E përbashkëta e këtyre të fundit është se si metodologji bazë për vlerësimin e remitancave përdorin anketimin me bazë të gjerë. Edhe pse informacioni i siguruar në këto rrugë është i fragmentizuar, kontributi i tyre është i rëndësishëm pasi ditaditës po mundësohet krijimi i një dataseti të gjërë me të dhëna mbi remitancat Remitancat ndër vite në vend dhe rajon Bazuar në të dhënat e siguruara nga Banka e Shqipërisë, grafiku më poshtë paraqet trendin e remitancave duke filluar nga viti Vlera e tyre është shprehur në milionë Euro. Siç duket qartë nga grafiku, ky trend ka qene pozitiv deri në vitin 2007 (duke arritur në atë vit dhe maksimumin historik me një vlerë prej 951 milionë Euro) dhe më tej negativ deri në vitin Një përmirësim i lehtë i situatës është vënë re në vitin 2014 dhe nga të dhënat paraprake, besohet se ai do të pasohet dhe në Për periudhën prill-qershor 2015, bazuar në të dhënat e Bankës së Shqipërisë 23, dërgesat e emigrantëve ishin milionë euro nga milionë që ishin një vit më parë. Në total, si 6-mujor, të ardhurat që emigrantët kanë dërguar pranë familjeve të tyre ishin 305 milionë euro, ose rreth 48.5 milionë më shumë se gjysma e parë e vitit të kaluar. 22 Living Standard Measurement Survey. 23 BSH (2015). Raporti Tre-Mujor i Politikës Monetare Nëntor

50 Grafiku 3.1: Remitancat ndër vite në Shqipëri. 1, Remitancat në Shqipëri (milionë EURO) Burimi: Banka e Shqipërisë (2015), Raporti statistikor 2015 Nëse analizën e nivelit të remitancave do ta nisim nga viti , mund të themi se vlerat e tyre kanë pasur një trend pozitiv në vitet e para pas hapjes së kufijve. Kjo rritje i dedikohet kryesisht rritjes së numurit të emigrantëve, që u drejtoheshin vendeve të Evropës apo dhe më gjerë. Në vitin 1996 remitancat arrijnë vlerën maksimale të tyre gjatë 10-vjeçarit të parë pas vitit Mendohet se shkaku i atij fluksi të madh dërgesash i dedikohej investimit të tyre në Skemat Financiare 25 të krijuara në vitin Popullariteti i madh i këtyre firmave u krijua nga fakti se ato ofruan kthime të larta dhe të garantuara për investitorët e parë që morën pjesë në to. Sipas Jarvis (2000), zhvillimi i tyre mund t'u atribuohet disa faktorëve, duke përfshirë mosnjohjen me tregjet financiare, mangësitë e sistemit formal financiar të vendit, dështimin e qeverisë në kontrollin dhe parandalimin e tyre etj. Në vitin 1997, si pasojë e shembjes së këtyre skemave piramidale dhe trazirave që ndodhën në vend, pasiguria bëri që dhe niveli i remitancave 24 Para hyrjes në fuqi të përdorimit të Euro-s, raportimi i të dhënave behej kryesisht në dollarë. Për pasojë të dhënat në Llogarinë Korente të Bilancit të Pagesave, raportuar nga Banka e Shqipërisë, duke filluar që nga viti 1993 gjenden pikërisht në këtë monedhë. Tabela A3.1 që ndodhet në shtojcat e Kap. 3 paraqet vlerat e dërgesave në million USD, si dhe raporti i tyre ndaj vlerës së PBB-së. 25 Skemat Finaciare të cilat më pas u njohen dhe me emrin Skema Piramidale, ishin një dështim i tregut finaciar në Shqipërinë e viteve Fenomeni i tyre pati një impakt të paprecedentë në ekonominë e vendit, si pasojë e përmasave që ato arritën. Në kulmin e tyre, vlera nominale e detyrimeve të skemave arriti në pothuajse gjysmën e PBB-së së vendit. Shumë shqiptarë, rreth dy të tretat e popullsisë, investuan në to. Kur skema u shembën, pasojat ishin të pashmangshme. Trazira të papërmbajtura shkaktuan rënien e qeverisë si dhe zhytjen e vendit në anarki dhe në një luftë civile në të cilën u vranë rreth njerëz. Për më shumë mbi këtë çështje shiko Jarvis (2000). 39

51 të binte ndjeshëm. Mosardhja në Shqipëri e emigrantëve si pasojë e frikës dhe pasigurisë, kompromentoi edhe dërgimin (sjelljen) e të hollave nga emigrantët për familjarët e tyre. Sidomos kjo po të marrim parasysh faktin që pjesa më e madhe e dërgesave në atë kohë bëhej personalisht nga vetë emigrantet, pa përdorur as agjensitë e transferimit dhe as bankat. Situata u përmirësua paksa në vitin Bazuar në punimin e Korovilas (1999), pavarësisht përçarjeve të konsiderueshme politike dhe ekonomike që ndodhën në vitin 1997, ekonomia shqiptare fill pas tyre i u kthye shumë shpejt rrugës së rimëkëmbjes dhe shpjegimi më i mundshëm për këtë shërim mendohet të jetë ndikimi i emigrantëve dhe remitancave të dërguara drejt vendit. Sipas tij, problemet e vendit shkaktuan një valë të re emigrimi drejtë Italisë dhe Greqisë. Për rrjedhojë, rritja e numrit të shqiptarëve të emigruar, por dhe ndjenja për të ndihmuar të afërmit në vështirësi, bënë që të rritej ndjeshëm fluksi i remitancave. Megjithatë, destabilizimi që karakterizoi vitin 1999, la përsëri gjurmë në vlerat e tyre. Periudha e konfliktit në Kosovë dhe, paqartësitë lidhur me parashikimin e ngjarjeve bënë që edhe këtë herë remitancat të pësonin rënie. Me përmirësimin e situatës, pas vitit 2000, edhe vlerat e remitancave u përmirësuan duke u rritur deri në 2.5-herë deri në Më tej, si pasojë e krizës financiare të nisur në vitet , vlera e tyre pësoi një tronditje. Përkeqësimi i situatës ekonomike në pjesën më të madhe të Evropës si dhe rritja e normës së papunësisë në gjithë këto vende, bëri që dhe niveli i dërgesave të pësonte një rënie të ndjeshme. Gjatë kësaj periudhe vlera e remitancave shkoi në nivelin e vlerave të viteve Fluksi i dërgesave, që dikur shënonte një sasi disa herë më të madhe edhe se sa investimet e huaja, që prej vitit 2008 filloi të zbehej. Rënia e niveli të tyre çdo vit e më shumë, i la vendin një sërë pyetjesh dhe pasigurish në lidhje me tendencat e tyre në të ardhmen. Kjo situate vazhdoi deri në vitin Pas këtij viti është vënë re një tendencë e lehtë positive. Në Librin e Fakteve mbi Migrimin dhe Dërgesat (Banka Botërore, 2011), Shqipëria zinte vendin e 19 në botë në renditjen e marrësve të dërgesave si përqindje ndaj PBB-së, me një vlerë prej rreth 11 %. Treguesi i përqindjes së remitancave ndaj Produktit të Brendshëm Bruto është një tregues i rëndësishëm dhe me vlerë në studimin e impaktit të remitancave në ekonomi. Vlerat e tij ndër vite paraqiten në shtojcat e këtij kapitulli, në tablën

52 Kriza Financiare e 2008 dhe pasojat e saj në Shqipëri. Sistemi financiar e ekonomik botëror u përfshi në një turbullirë gjatë vitit 2008, e cila kushtëzuar nga shkalla e globalizimit dhe integrimit financiar aktual dha efektin e saj në mënyra të ndryshme, në shumicën e vendeve në botë. Faza e parë e kësaj krize përfshiu tregjet financiare në vendet më të zhvilluara të rruzullit. Ndërsa faza e dytë dha ndikimin e saj në treguesit e ekonomisë reale, si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet në zhvillim apo në vendet e varfra (BSH 2009). Kjo turbullirë mendohet të jetë shkaku kryesor i rënies së nivelit të remitancave direkt pas vitit E njohur gjithashtu dhe si Kriza Financiare Globale apo dhe Kriza Financiare 2008, ajo është konsideruar nga shumë ekonomistë si kriza më e rëndë financiare që nga Depresioni i Madh i viteve 1930 (Krugman, 2009). Ajo shkaktoi kolapsin total të institucioneve më të mëdha financiare, duke shkaktuar kështu edhe një rënie drastike të çmimeve në bursa dhe në tregjet e aksioneve. Kriza gjithashtu luajti një rol të rëndësishëm në dështimin e disa bizneseve kyçe, në rënien e çmimit të pasurive të paluajtshme, në rënien e konsumit si dhe në rënien e aktivitetin ekonomik, duke shkaktuar kështu një reçension botëror që zgjati gjatë periudhës (Williams, 2012). Shkaqet kryesore që çuan në krijimin e kësaj krize, ishin të lidhura ngushtë me tiparet themelore të ekonomisë kapitaliste amerikane në atë kohë (Black, 2009). Sipas tij, shkalla e ulët e fitimit dhe pabarazitë e mëdha ekonomike çuan në rritjen e fluksit të kapitalit në sektorin financiar si dhe në rritjen e përdorimit të kredive nga punëtorët amerikanë, të ardhurat reale të të cilëve ishin në rënie që nga fillimi i viteve Sipas Morrow (2011), një tjetër shkak i mundshëm ishte dhe mungesa e kontrollit të shtetit në tregjet financiare. Risitë e reja në këto tregje u kristalizuan në krijimin e produkteve financiare të ndërlikuara dhe jo shumë transparente, shoqëruar kjo dhe me liberalizimin e tyre nga qeveria përmes rregulloreve të lehta ose inekzistente. Kjo bëri që me tronditjen e parë në këtë sektor, pasojat të ishin marramendëse. Kriza financiare u shkaktua gjithashtu nga bashkëveprimi kompleks i disa politikave. Më të rëndësishmet prej tyre ishin ato që inkurajuan shtimin e pronësisë, duke siguruar një qasje më të lehtë ndaj huamarrjes. Kjo gjë bëri që tregu i pasurive të paluajtshme të arrinte kulmin e tij ne vitin 2004 si dhe çmimi i këtyre pasurive të rritej në mënyrë marramëndëse. Ndërmjet viteve 1998 dhe 2006, çmimi i shtëpive tipike amerikane u rrit me 124 % (The Economist, 2007). Rritja gjithnjë e më e madhe e kërkesës për këto pasuri bëri që çmimi i tyre të mbivlerësohej në mënyrë fiktive. Në fund të vitit 2007 dhe në fillim të 2008, sasia e madhe e kredive të këqija që po akumulonin bankat si pasojë e paaftësisë paguese të 41

53 kredimarrësve, bëri që një pjesë e tyre të gjendeshin në vështirësi të mëdha. Sipas Havemann (2015), viktimat e para në Shtetet e Bashkuara ishin: a) industria bankare investuese, b) kompania më e madhe e sigurimeve, c) dy ndërmarrjet e privilegjuara nga qeveria për të lehtësuar kreditë e këqija, d) huadhënësi më i madh i hipotekës, dhe e) dy nga bankat më të mëdha tregtare. Problemet madhore të asaj kohe nuk prekën vetëm tregjet finaciare por filluan të përhapeshin në të gjitha drejtimet me një shpejtësi tejet të lartë. Industria amerikane e makinave gjithashtu e gjeti veten në buzë të greminës. Akoma më alarmante u bë situata në bankat e nivelit të dytë. Mungesa e besimit te to bëri që askush të mos depozitonte më dhe si pasojë, pjesa më e madhe e tyre ndalën kreditë duke bërë që shumica e bizneseve të cilat kishin nevojë për flukse monetare, të gjendeshin gjithashtu në vështirësi. Çmimet e aksioneve filluan një rënie të pandalshme dhe në të gjithë botën dhe indeksi Dow Jones Industrial në SHBA humbi 33,8 % të vlerës së tij brënda një viti(havemann, 2015). Industria e prodhimit pati një rënie prej 12 % të aktivitetit të saj: rënia më e madhe e 18 viteve të fundit. Në atë kohë në SHBA u shënua dhe rritja më e madhe e papunësisë në 25 vitet e fundit, me 5.1 milion vende pune të humbura kryesisht në sektorin e shërbimeve, në industrinë përpunuese dhe në sektorin e ndërtimit. Në dhjetor të vitit 2007, Zyra Kombëtare e Kërkimeve Ekonomike, një grup privat i njohur si arbitër zyrtar i ekonomisë në situate të tilla, konstatoi se një periudhë recensioniste sapo kishte filluar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Havemann, 2015). Ashtu sikurse SHBA, edhe shtete të tjerë përjetuan të njëjtën situatë. Gjermania, Japonia, Kina dhe shumë ekonomi të tjera më të vogla filluan të vuanin pasojat e recensionit. Shumë vende evropiane paguan çmimin e të investuarit në letra me vlerë e pasuri të patundshme amerikane. Në BE, papunësia në fund të vitit 2008 arriti në 8 % krahasuar me 6,8 % të një viti më parë (Keller dhe Stocker, 2014). Japonia dhe Kina, edhe pse jashtë kësaj skeme, përjetuan të njëjtën situate duke qenë shtete prodhuese me treg të orientuar nga eksporti drejt perëndimit. Për të kapërcyer vështirësitë e momentit, qeveritë dhe bankat qendrore u përgjigjën me stimul të paparë fiskal, zgjerim të politikës monetare dhe paketa shpëtimi institucionale, megjithatë pasojat e krizës do të ndjeheshin për disa vite me radhë. Në rastin e Shqipërisë, dy vendet kryesore që ndihmuan në trasmetimin e krizës ishin Italia dhe Greqia. Që nga viti 2008, kriza greke pati një ndikim direkt në ekonominë shqiptare. Sipas ACIT (2012), ndikimi i saj u shfaq përmes disa efekteve. Si fillim ajo u shfaq me rënien e volumit të shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve, me rënien e fluksit të investimeve dhe më e 42

54 rëndësishmja, me rënien e fluksit të remitancave. Në një kohë të dytë, efektet e saj u ndjenë dhe në kthimin e emigrantëve shqiptarë. Remitancat sipas vendeve të burimit Përsa u përket vendeve nga burojnë remitancat dhe vlerave respektive të tyre, për vitin 2014 të dhënat paraqiten në grafikun 3.2. Siç duket qartë, pjesa më e madhe e tyre vijnë nga Greqia dhe më tej nga Italia. Këto janë dy vendet që gjatë gjithë kohës, që nga fillimi i emigracionit pas viteve 90, kryesojnë listën e destinacioneve të emigrantët shqiptarët dhe si rrejedhojë dhe listën e vendeve nga buron fluksi më i madh i remitancave. Grafiku 3.2: Remitancat sipas vendit të burimit (2014). Mbretëria e Bashkuar 1% SHBA 7% Të tjera 8% Mali i Zi 2% Maqedonia 2% Greqia 44% Italia 36% Burimi: WB (2015), Prospects Migration and Remitances Data, Analizë nga ODA Remitancat në vend dhe rajon Gjatë dekadave të fundit thuajse të gjithë vendet e Ballkanit përjetuan problematika tranzicioni, të cilat shkaktuan ndryshime të rëndësishme demografike dhe krijuan vale migrimi që përfshinë më shumë se 6 milionë emigrantë (Sejdini, 2014). Në fillim të viteve 1990 nisën luftëra dhe trazira që përfunduan në vitin 1999 me ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë. Pasojë e tyre ishte shpërbërja e Jugosllavisë si dhe shpërngulja masive e popullsisë nga trojet e tyre. Si pasojë, gadishulli i Ballkanit është ndër rajonet me diasporën më të rëndësishme në Evropë. Në 43

55 Remitancat në Milion USD Remitancat: Faktorët përcaktues dhe rëndësia e tyre Rasti i Shqipërisë një studim krahasues mbi veçoritë e emigracionit dhe remitancave në vende të ndryshme të Ballkanit, Sejdini (2014) arriti në përfundimin se në rastin e Shqipërisë ishin arsyet ekonomike që motivuan largimin nga vendi ndërsa në rastin e Bosnje-Herzegovinës, Kosovës apo Maqedonisë ishin arsyet politike, etnike dhe luftrat në vend. Për sa u përket karakteristikave të emigrantëve, ato janë thuajse të njejta në të gjitha vendet. Tipari kryesor që dominon është se ata janë në moshë të re dhe mesatarisht me nivel të mesëm arsimi. Nëse konsiderohet i gjithë cikli i migrimit, ai ka filluar me emigrantë me kualifikim të ulët dhe më pak të arsimuar dhe më tej ka vazhduar me emigrantë më të arsimuar dhe më shumë të kualifikuar. Grafiku 3.3 i prezantuar më poshtë paraqet nivelin e remitancave ndër vite ( ) për këto katër vende. Përsa i përket volumit të flukseve të dërgesave të emigrantëve, në krye qëndron Bosnje-Herzegovina. Ajo pasohet më tej nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia. Nëse do të bazoheshim te treguesi i raportit të remitancave ndaj nivelit të PBB-së, në krye qëndrojnë Bosnje-Herzegovina dhe Kosova. Në Shqipëri, ashtu sikurse dhe në këto vende të tjera të Ballkanit, megjithëse mendohej se kriza Financiare e vitit 2008 nuk do të kishte efekte të mëdha, rënia e nivelit të remitancave tregoi të kundërtën. Grafiku 3.3: Remitancat në Shqipëri dhe rajon 3, , , , , Remitancat në Kosove Remitancat në Shqipëri Remitancat në Bosnje- Herzegovine Remitancat në Maqedoni Burimi: World Bank- Factbook (2014) Përsa i përket qëndrimit të treguesve të Bosnjes në krye të listës, mund të themi se shkaqet janë të shumta. Bosnja sot ka një diasporë të madhe, e cila është duke kontribuar në 44

56 mënyrë të konsiderueshme në zhvillimin e saj ekonomik, veçanërisht nëpërmjet remitancave (Oruc, 2011). Gjatë viteve të luftës, 25% e totalit të popullsisë u zhvendosën brenda vendit, ndërsa 25% tjetër emigruoi në vende të tjera (Ibreljic et al., 2006). Është vlerësuar se rreth boshnjakë jetojnë jashtë vendit (Profile Migrimi BiH, 2010). Kjo diasporë sëbashku me vështirësitë ekonomike në të cilat gjendet vendi kanë bërë që remitancat të jenë një burim shumë i rëndësishëm të ardhuratsh për familjet përfituese të tyre. Petreski dhe Jovanovic (2013), në një studim të ndërmarë mbi vendet e Ballkanit perëndimor, kanë tentuar të shpjegojnë ndikimin që remitancat kanë pasur ne uljen e nivelit të varfërisë, në rritjen e pabarazisë si dhe në procesin e vetëpunësimit. Për sa i përket impaktit të remitancave mbi nivelin e varfërisë ata kanë arritur në përfundimin se remitancat kanë luajtur një rol pozitiv për reduktimin e saj në Maqedoni dhe Kosovë, por jo në Bosnje. Përsa i përket pabarazisë, rezultatet për Maqedoninë dhe Kosovën sugjerojnë se remitancat kanë ndikuar pozitivisht në rritjen e pabarazisë para krizës, por në reduktimin e saj gjatë krizës. Gjetjet për Bosnje-Hercegovinën janë të kundërta: remitancat në këtë vend e reduktuan pabarazinë para krizës dhe e kanë rritur atë më pas. Për sa i përket vetëpunësimit, rezultatet janë të ndryshme sipas vendeve. Në Maqedoni remitancat kanë ndikuar pjesërisht në rritjen e vetëpunësimit, ndërsa në Kosovë ato nuk duket të kenë pasur ndonjë rol të rëndësishëm, ndërsa në Bosnje, sipas rezultateve të studimit, përfitimi i remitancave e ka ulur mundësinë e vetëpunësimit me 2 përqind. Sipas Sejdini (2014), remitancat në vendet e rajonit përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të totalit të të ardhurave në familjet që i përfitojnë ato. Si rrjedhim, ato janë përdorur në konsum, arsim, shëndetsi, në blerje asetesh, në ndërtimin e shtëpive dhe madje dhe për kursim, duke përmirësuar në këtë mënyrë kushtet e jetesës së marrësve dhe si pasojë dhe uljen e nivelit të varfërisë. Përveç efekteve pozitive, migracioni dhe remitancat kanë shkaktuar dhe efekte negative. Sejdini (2014), argumenton se ato kanë shkaktuar Brain Drain 26 apo siç quhet ndryshe largimin e trurit nga vendi. Ivlevs dhe King (2011), në një punim mbi vendet e Ballkanit, kanë arritur në përfundimin se familjet që kanë lidhje me emigrantë jashtë vendit dhe që marrin remitanca prej tyre, janë më të prirur të paguajnë ryshfete, duke rritur kështu në masë të madhe edhe nivelin e korrupsionit në këto vende. 26 Shpjeguar më gjërë në çështjen

57 3.2.3 Karakteristikat mikro dhe makro të remitancave Në këtë pjesë të punimit analizohen karakteristikat mikro dhe makro të remitancave. Në pjesën mikro të shtjelluar më poshtë, trajtohen çështje të tilla si arsyet e dërgimit të remitancave, rrugët e dërgimit, karakteristikat e dërguesit, përcaktuesit mikro të remitancave, si dhe impakti që këto dërgesa kanë pasur në jetën e përfituesve. Arsyet e dërgimit të remitancave Lucas dhe Stark (1985) janë ndër autorët themelues të teorive mbi motivimin e emigrantëve për të dërguar remitanca drejt familjes së lënë pas. Ata studiuan remitancat në një nivel familjar dhe ngritën hipotezat se motivet kryesore të dërgimit të remitancave janë "altruizmi i pastër", "interesi vetjak i pastër" dhe "altruizëm i përzierë me interesin vetjak". Në përpjekje për të studiuar faktorët që shtyjnë emigrantët të nisin dërgesa drejt Shqipërisë, punimet dhe kërkimet në këtë fushë kanë qenë të shumta. Në punimin e tyre Uruci dhe Gëdeshi (2003) konkludojnë se më shumë se gjysma e emigrantëve të intervistuar, pyetjes se përse dërgojnë remitanca në Shqipëri i janë përgjigjur se e bëjnë për arsye të obligimeve morale. Një fakt i tillë është i kuptueshëm nisur nga periudha e tranzicionit që kanë kaluar familjet shqiptare si dhe nga tradita e unitetit që i karakterizon. Sipas Hysa (2012), emigrantët shqiptarë i dërgojnë remitancat të shtyrë nga motivi altruist. Sipas tij emigrantët që cilët kanë më shumë motra dhe vëllezër jashtë vendit, dërgojnë më pak për familjet e tyre. Kjo dëshmi konfirmon idenë se vëllezërit e motrat kanë tendencë të ndajnë barrën e mbështetjes së familjes dhe jo të konkurrojnë midis tyre me qëllim përfitimin e trashëgimisë. Rezultatet e punimit të Shimamoto (n.d), sugjerojnë se emigrantët në Shqipëri janë të shtyrë të dërgojnë remitanca për shkak të një kombinimi të motivit altruist me mundësinë e përfitimit të trashëgimisë. Hagen-Zanker dhe Siegel, (2008), në studimin e tyre mbi motivin e dërgimit në rastin e Shqipërisë zbuluan se nuk është e lehtë të japësh një përgjigje të saktë mbi këtë çështje. Sipas tyre, në realitet, ndarja midis altruizmit dhe intersit vetjak në dërgimin e remitancave nuk është shumë e qartë. Emigranët mund të kenë më shumë se një motiv gjatë dërgimit të tyre. 46

58 Kanalet e transferimit Në përzgjedhjen e metodës së transferimit të parave nga emigrantët ndikojnë disa faktorë të tillë si kostoja e transaksionit, siguria, perceptimi i zhvillimit të institucioneve financiare, lehtësirat për përdorimin e shërbimeve të tyre apo dhe shpejtësia e transferimit të parave. Tre metodat kryesore të transferimit të dërgesave janë: metoda e transferimit personal, metoda e transferimit përmes operatorë të transferimit të parave (OTP) dhe metoda e transferimit përmes bankave. Nga studime të bëra në këtë fushë, në rastin e Shqipërisë, mund të themi se përkatësisht 44,3 % e familjeve përfituese i marrin dërgesat dorazi, 36,1 % prej tyre nëpërmjet kompanive të transferimit të parave, si Western Union apo Money Gram dhe vetëm 10,5 % e tyre përmes bankave (Instituti Agenda, 2011). Sistemi financiar në Shqipëri ka kaluar në një proces zhvillimi të shpejtë, që nga përmbysja e sistemit komunist. Megjithatë, mbulimi gjeografik i institucioneve financiare është ende i mangët në disa pjesë të vendit, sidomos në zonat rurale. Përdorimi i bankave është relativisht i kufizuar; vetëm 26 % e familjeve që marrin remitanca kanë llogari bankare (Kring, 2007). Për më tepër, produktet financiare nuk plotësojnë gjithmonë nevojat dhe kërkesat e familjeve që marrin remitanca. Përdorimi i pakët i shërbimeve bankare pjesërisht ndikohet nga mosbesimi tek institucionet financiare për një pjesë të klientëve si dhe nga kostot e larta që këto të fundit aplikojnë. Ka një preferencë të përhapur për të mbajtur cash (para likuide) në vend të kursimeve në llogaritë bankare (Hernández-Coss dhe Martinez, 2006). -Sistemi bankar në Shqipëri Bazuar në raportin e Mbikqyrjes të Bankës së Shqipërisë (2014), në vendin tonë operojnë aktualisht 16 bankare tregtare, shumica e të cilave janë pronë e huaj, 22 subjekte financiare jobanka (SFJB), 356 zyra të këmbimit valutor, 131 shoqri të kursim-kreditit dhe 2 unione të shoqërive të kursim-kreditit. Degët e këtyre institucioneve janë në shumicë të vendosura në zonat urbane (thuajse gjysma e tyre vetëm në prefekturën Tiranës) dhe pak banka kërkojnë ta zgjerojnë rrjetin e tyre në zonat rurale, duke e lënë popullsinë rurale pak të shërbyer nga këto institucione. Bankat ofrojnë një sërë produktesh financiare standarde, duke përfshirë llogari kursimesh dhe kredi; ndërkohë të gjitha ofrojnë shërbime transfertash. Koha mesatare për të bërë një transfertë nga jashtë vendit është dy deri në tre dite punë, megjithëse në raste të veçanta mund të bëhet 47

59 edhe brenda ditës. Ndërsa transfertat nëpërmjet bankave bëhen më ngadalë se ato me OTP, bankat janë më konkurruese përsa u përket kostove krahasuar me agjensitë e transferimit të parave. Komisioni i tyre është nga 0,1 % 0,2 % të shumës së transferuar. Disa banka, nëpërmjet bankave korresponduese, ofrojnë transferta të shumave të vogla (deri 250 Euro) falas nga disa vende. Një ndryshim tjetër mes bankave dhe agjensive të transferimit është se bankat kanë më shumë burokraci në procedura. Produktet e fundit të njohura për transferimin e fondeve përfshijnë kartat e parapaguara, të cilat disa banka italiane kanë filluar t i ofrojnë me një kosto prej 5 Euro. Çdo tërheqje nga jashtë kushton 5 Euro dhe ka një tarifë prej 1 Euro si komision për mbushjen e saj. Ndërkohë që bankat ofrojnë shërbime transfertash, ende nuk ka një përpjekje të koordinuar për të informuar migrantët për këto shërbime. Disa degë individuale kanë filluar vitet e fundit të promovojnë shërbimet e tyre për migrantët në pikat kufitare dhe portet (Kring, 2007). Megjithatë, përpjekjet ngelen rastësore dhe nuk janë pjesë e ndonjë fushate më të madhe. -Agjencitë e transferimit të fondeve Western Union (WU) dhe Money Gram janë dy agjensitë kryesore të transferimit të parave në Shqipëri (Hernandez-Coss et.al, 2006). WU ka avantazhin e një rrjeti të gjithanshëm, duke përfshirë edhe zyrat e postës. WU ka marrëveshje edhe me bankat për bashkëpunim, gjë që është një shërbim konkurues për shërbimet e transfertave të vetë bankave. Rrjeti i gjithanshëm do të thotë që në shumë raste WU është i pozicionuar më mirë për t u shërbyer klientëve në zonat rurale dhe të margjinalizuara, atje ku bankat nuk janë të pranishme për shkak të mosfitimit që rezulton nga baza e klientëve. OTP 27 -të kanë arritur të kapin shpejt një pjesë të rëndësishme të tregut të remitanacve, që përbënin 78 % të të gjitha remitancave që vijnë nëpër kanalet formale në Shqipëri në 2005 (Hernandez-Coss et.al, 2006). Ka tre arsye kryesore për të vlerësuar suksesin e OTP-ve në kapjen e një tregu të tillë të madh: Shërbim i shpejtë. Në shumë raste, koha e transfertës paraja të vijë nga jashtë në Shqipëri, nuk është më shumë se një orë. Lehtësia në përdorim. Shërbimi i OTP-ve përshkruhet si miqësor për përdoruesin, në veçanti për njerëzit me ekspozim të ulët ndaj sistemit formal financiar. Puna me dokumente është e kufizuar dhe direkte. 27 OTP- Operatori i Transferimit te Parave. 48

60 Për migrantët e parregullt është shpesh alternativa e vetme ndaj transportit personal të parave. Bankat shpesh kërkojnë dokumente për të lehtësuar transfertën. Megjithatë, OTP-të nuk kërkojnë ndonjë dokument për shuma të vogla. Shërbimi i shpejtë dhe pa burokraci i OTP-ve do të thotë që ato, më shumë se bankat, përdoren në rastet e emergjencave dhe shpenzimeve të paparashikuara. Megjithatë, kostoja e përdorimit të OTP-ve është e lartë, rreth 5 % - 10 % e shumës së transferuar. Kjo do të thotë që ka mundësi të mira për të kursyer nga migrantët kur ata të kalojnë në transfertat tradicionale bankare. Për më tepër, megjithëse OTP-të janë pjesë e sistemit formal financiar, ato ofrojnë potencial të ulët për të kontribuar direkt në ZHEV. -Dërgimi personal Dërgimi personal, si një nga metodat e transferimit të remitancave, zë vendin e parë përsa i përket përqindjes së transfertave që realizohen përmes tij. Afërsia e Shqipërisë me destinacionet kryesore të emigracionit lejon që shumica e migrantëve të ligjshëm të vizitojnë vendet e tyre një ose dy herë në vit, gjë që u jep atyre dhe mundësinë t i transportojnë vetë paratë në formën e cash-it. Transporti personal konsiderohet më i besueshëm dhe më i lirë se transfertat bankare. Një përfitim shtesë i transportit personal është se ai bën të mundur që marrësi të përdorë zyrat e këmbimit valuator, të cilat kanë kurse këmbimi më të ulëta se bankat (Hernández-Coss dhe Martinez, 2006). Emigarantët ilegalë, të cilët nuk mund të udhëtojnë vetë, ngarkojnë të tjerët për të bërë korrierin dhe për të çuar paratë e tyre në atdhe. Megjithatë, transporti përmes korrierëve nuk është as i sigurtë dhe as i lirë. Sipas Hernández-Coss dhe Martinez (2006), në rastin e levizjes së dërgesave nga Italia në Shqipëri, kosto e transfertës është një tarifë prej 1 % e vlerës së shumës së dërguar. Megjithë anët negative, për migrantët ilegalë transporti personal paraqet thuajse të vetmen, zgjedhje. Dokumentacioni që kërkohet nga bankat apo agjencitë e tranferimit i bën këto rrugë të papërdorshme nga emigrantët ilegalë. Transporti personal ndikohet gjithashtu nga mosbesimi i vazhduar ndaj sektorit bankar dhe nga praktika e përhapur për të mbajtur paratë në kursime infomale (Uruçi dhe Gëdeshi, 2003). Për më tepër, një numër i madh i emigrantëve e kanë origjinën nga zonat e thella rurale të Shqipërisë, të pambuluara nga shërbimet bankare. Karakteristikat e dërguesve të remitancave Karakteristikat e emigrantëve përfshijnë karakteristika sociale dhe demografike të tilla, si 49

61 gjinia, mosha, statusi i punësimit, statusi civil, gjinia e migrantit, numri i fëmijëve në familje, niveli arsimor etj. Studime të shumta të përqëndruara në profilin e emigrantit, i kanë portretizuar ata në këtë mënyre: pjesa më e madhe janë meshkuj në moshë pune, vjeç, me arsim të mesëm dhe destinacionet e tyre të preferuara janë Greqia dhe Italia (Kule et al., 2002; Carletto et al., 2004; dhe Castaldo et al., 2007). Sipas Hagen-Zanker dhe Siegel (2008), bazuar në të dhënat e LSMS, meshkujt përbëjnë 74 për qind të dërguesve. Në të njëjtin përfundim kanë arritur King dhe Vullnetari (2010), ku, sipas tyre, nisur pjesërisht dhe nga struktura patriakale e shoqërisë shqiptare, dërguesit më të mirë janë meshkujt. Kjo sigurisht mbështetet dhe nga fakti që kjo gjini ka dhe mundësitë më të mëdha për punësim dhe për të ardhura më të larta. Në Shqipëri gjithashtu vazhdojnë të ruhen rolet tradicionale gjinore, ç ka do të thotë se është detyrë e djalit më të vogël për t'u kujdesur për prindërit, veçanërisht në qoftë se motrat janë të martuara (King dhe Vullnetari, 2006). Sipas Velçani (2013), emigrantët shqiptarë në të shumtën e rasteve punojnë në sektorë që nuk janë të preferuar nga vendasit dhe pjesa dërrmuese e tyre kanë paga të papërcaktura. Përcaktuesit mikro të remitancave Debati teorik për përcaktuesit e remitancave ka nisur nga Lucas dhe Stark (1985). Hagen-Zinker dhe Siegel (2007), në studimin e tyre arritën në përfundimin se disa nga përcaktuesit kryesorë të flukseve të remitancave ishin të ardhurat e emigrantit, gjinia e tij, mosha, statusi civil etj. Literatura në këtë fushë tregon për një marrëdhënie pozitive midis të ardhurave të emigrantit dhe remitancave që ai dërgon në vendlindje (Banerjee, 1984; SELA, 2004), dhe një marrëdhënie negative midis të ardhurave në familjen e lënë pas dhe remitancave (Agarwal & Horowitz, 2002; Osaki, 2003). Për sa u përket dërgesave të emigrantëve shqiptarëve, rezultatet e studimeve janë të ndryshme. Shehaj (2012), nuk ka gjetur asnjë dëshmi të rëndësishme të efektit të të ardhurave të familjes së lënë pas ndaj remitancave. Germenji et al. (2001), kanë gjetur një lidhje negative ndërsa Hagen-Zanker dhe Ziekel (2008), kanë gjetur lidhje pozitive. Rezultatet e rolit të gjinisë në përcaktimin e flukseve të remitancave, janë të paqarta. Në disa studime ky variabël tregon se meshkujt janë dërgues më të mirë se femrat (Konica, 2006; Shehaj, 2012). Në studime të tjera, ky variabël nuk rezulton të jetë i rëndësishëm (Germenji et al., 2001; dhe Hagen-Zanker dhe Ziekel, 2008) 50

62 Përsa i përket ndikimit të shkollimit në nivelin e dërgesave, Shehaj (2012), ka arritur në përfundimin se emigrantët më të arsimuar dërgojnë më shumë remitanca. Ky rezultat është në përputhje dhe me ato të gjetura në të tjera studime në Shqipëri (De Coulon dhe Piracha, 2005; Germenji dhe Swinnen, 2005; Piracha dhe Vadean, 2010). Është e qartë se autorë të ndryshëm gjejnë faktorë të ndryshëm të cilët motivojnë dhe ndikojnë fluksin e remitancave (Hagen-Zanker dhe Siegel, 2007). Për të kuptuar më mirë faktorët përcaktuesi të remitancave, është e rëndësishme të vlerësohen karakteristikat e secilit vend më vete, në kohë të ndryshme, edhe për emigrantë me karakteristika të njëjta. Për të pasuruar literaturën në këtë fushë në rastin e Shqipërisë, me këto çështje do të merremi më nga afër në kapitujt V dhe VI. Impaktet mikro të remitancave Në nivelin mikro, dërgesat e emigrantëve luajnë një rol tejet të rëndësishëm në përmirësimin e jetës së familjeve që i përfitojnë ato. Ato ndikojnë si në ekonomi, ashtu dhe në sektorë të tjerë të rëndësishëm si në arsim, shëndetësi etj. Sipas De Sousa et al. (2009), remitancat ndikojnë pozitivisht në situatën financiare të familjeve që jetojnë në Shqipëri. Pjesa më e madhe e tyre përdoret kryesisht për nevojat bazë të familjes, për të siguruar një vend banese dhe për ta mobiluar atë (Gëdeshi 2003; De Zwager dhe Gedeshi, 2005; Hoti, 2009). Përfundime të tilla dalin dhe nga studime të tjera. Sipas Institutit Agenda (2011), remitancat shpenzohen më së shumti për ushqim (73,8 %), pavarësisht nëse statusi i kryefamiljarit tregon që është në punë apo jo. Sipas Duval et al (2009), dërgesat përdoren kryesisht për nevoja primare dhe kanë një marrëdhënie të ndërsjelltë me nivelin e arsimit të dërguesve dhe të marrësve. Sipas Velçani (2013), dërgesat në para të emigrantëve kanë luajtur një rol thelbësor në ekonominë shqiptare, sidomos për të parandaluar apo zbutur varfërinë. Po sipas saj, remitancat mund të kontribuojnë në zhvillimin e vendit (përveç rritjes së konsumit) ose direkt në investime prodhuese, ose duke rritur shkallën e likuiditetit të bankave. Rrjedhimisht, përmes kësaj të fundit, bëhet e mundur marrja e kredive nga sipërmarrësit e vegjël me interesa konkurruese. Remitancat mendohet të luajnë edhe një rol pozitiv në përkujdesin e shëndetit të përfituesve të tyre. Sipas një studimi të ACSER (2013), në rastin e të dhënave shqiptare, rezultatet demonstrojnë se fëmijet që jetojnë në familje në emigracion dhe që përfitojnë remitanca, kanë më pak gjasa të jenë më të shkurtër se ata nga familjet e tjera. Për më tepër, këta 51

63 fëmije dërgohen më shpesh te mjeku edhe pse vuajne më pak nga sëmundje kronike. Ajo çka nuk është e sigurt përsa u përket remitancave, është nëse ato çojnë në stimulimin e përpjekjeve për një jetë më të mire, apo në frenimin e tyre. Këtu të dhënat janë kontradiktore. Përsa u përket efekteve mbi nivelin e arsimimit, Kalaj (2010), në studimin e saj ka gjetur se në Shqipëri pjesëtarët e familjeve që marrin dërgesa kanë shanse më të mëdha që ta ndërpresin arsimin mbas shkollës së mesme, sidomos në zonat rurale. Në përgjithësi, familjet që përfitojnë dërgesa nga emigrantët, vendosin një vlerësim më të vogël mbi investimin në arsim për fëmijët e tyre. Ndërkohë, rezultatet e Carletto dhe Mendola (2008), tregojnë se emigrimi i burrave mund të çojë në fuqizimin e grave nëpërmjet një qasjeje më të madhe të tyre ndaj mundësive të punësimit ose vetëpunësimit. Veçoritë makro të remitancave Në këtë pjesë të punimit vëmendja përqëndrohet te faktorët makroekonomikë që përcaktojnë nivelin e remitancave dhe në impaktin e remitancave në ekonominë e vendit. Literatura empirike në këtë fushë zakonisht fokusohet në ndikimin që kanë mbi remitancat faktorë të tillë si masa e emigrantëve, normat e pagave dhe gjendja ekonomike në vendin pritës, situata e përgjithshme dhe gjëndja ekonomike në vendin e origjinës, kurset e këmbimit, normat relative të interesit midis dy vendeve, rreziku politik në secilin prej tyre etj. Sipas Abazaj (2011), remitancat, ashtu si në afatin e gjatë dhe të shkurtër, varen vetëm nga kushtet makroekonomike të vendit mikpritës, që përfaqësohet nga norma e peshuar e papunësisë së Greqisë dhe Italisë. Një rritje në normën e papunësisë me 1 pikë përqindje i redukton transfertat e emigrantëve me 0.13% në afatin e gjatë. ACIT (2012), ka arritur në përfundimin se situata e rënduar ekonomike në vendet pritëse shkakton përkeqësimin e situatës financiare të emigrantëve dhe, si rrjedhojë, edhe uljen e nivelit të remitancave drejt Shqipërisë (rasti i krizës greke). Në përpjekje për të kuptuar ndikimin e këtyre faktorëve, në një punim të realizuar me të dhëna bilaterale mbi migracionin dhe remitancat, Tavanxhiu dhe Agolli (2015) kanë arritur në përfundimin se disa variabla, si masa ekonomike dhe stoku i emigrantëve, janë në gjendje të shpjegojë një pjesë të madhe të variacionit të remitancave. Analiza e makro-faktorëve përcaktues të remitancave nëpërmjet modelit të Gravitetit, përbën një pjesë të rëndësishme të këtij punimi. Nga pikëpamja e makro-efekteve, remitancat janë një burim i rëndësishëm që shërben për të financuar llogarinë korrente. Shpesh ato përbëjnë një sasi po aq të konsiderueshme, sa 52

64 edhe investimet e huaja direkte (FDI). Për këtë arsye, impakti i dërgesave të emigrantëve mbi varfërinë dhe zhvillimin ekonomik është objekt i shumë studimeve. Ndonëse ka mosmarrëveshje dhe kontradikta midis rezultateve të studimeve të ndryshme, në përgjithësi mendohet se dërgesat kanë pasoja pozitive në ekonominë e vendeve marrëse. Përsa i përket impaktit të remitancave në ekonominë e Shqipërisë, sipas Zwager et al. (2005), kontributi i tyre nis me uljen e nivelit të varfërisë dhe përfundon te rritja e nivelit të investimeve. Sipas Korovilas (1999), në rastin e Shqipërisë remitancat kanë luajtur një rol të rëndësishëm si në stabilizimin e ekonomisë, ashtu dhe në dhe nxitjen e zhvillimit të shpejtë të saj. Remitancat e dërguara drejt Shqipërisë kanë luajtur dhe vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në vend. Sipas Konica dhe Filer (2009), dërgesat e emigrantëve kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në ekonominë shqiptare në vitet pas rënies së komunizmit. Ato ishin burimi kryesor i furnizimit me valutë të huaj. Gjithashtu, sipas tyre, remitancat luajtën një rol të rëndësishëm në ruajtjen e standardit të jetesës, në stimulimin e sektorit privat duke mbështetur kërkesën dhe duke ofruar kapital për zhvillimin e biznesit, si dhe duke ulur normën e papunësisë (kjo e fundit përmes heqjes nga tregu i punës i punëtorëve potencialë si pasojë e mbështetjes së tyre nga remitancat e marra nga jashtë). Në Shqipëri dërgesat janë një shtysë e rëndësishme e kërkesës së brendshme. Studime ekonometrike të Bankës Botërore tregojnë se një ulje me 10 përqind e dërgesave, do të çonte në një ulje prej 3,6 përqind të kërkesës së brendshme. (Banka Botërore, 2011). Blouchoutzi dhe Nikas (n.d), në punimin e tyre gjetën se dërgesat e emigrantëve përbëjnë një pjesë të madhe të shpenzimeve të konsumit dhe në një këndvështrim afatgjatë ato kanë promovuar rritjen ekonomike të vendit. Sipas tyre, remitancat gjithashtu kanë financuar importet dhe kanë pasur një ndikim shumë të madh në vendimet për investime nga ana e përfituesve të tyre. Velçani (2013), bazuar në LSMS (2005), ka arritur në përfundimin se migracioni ka përmirësuar ndjeshëm strukturën e konsumit të familjeve shqiptare. Në punim del qartë se të pasurit e një anëtari në emigracion ka një ndikim të madh në mirëqënien e familjeve të lëna pas dhe se rreth 65 % e familjeve me anëtar emigrant jashtë Shqipërisë, përfitojnë remitanca, të cilat kanë ndikim në konsum, punësim dhe investime. Po ky burim evidenton se për çdo vit shtesë në emigracion të përkohshëm, kemi një rritje të konsumit për frymë me 5 %, ndërsa të pasurit e një anëtari të familjes në emigracion të përhershëm shoqërohet me rritje të konsumit në masën 50 %. 53

65 Sipas Bankës Botërore, në Shqipëri sektorët që ndikohen më shumë nga remitancat janë sektori i ndërtimit, sektori i shërbimeve dhe ai i artikujve ushqimorë, të cilët janë dhe kontribuesit kryesorë të PBB-së në Shqipëri (Banka Botërore, 2011). 3.3 Përfundime Në këtë kapitull u analizuan disa nga veçoritë që kanë karakterizuar emigracionin dhe remitancat në rastin e Shqipërisë. Bazuar në të dhëna statistikore zyrtare si dhe në literaturën e publikuar në këtë fushë, u paqaqit një tablo e qartë e ndryshimeve të tyre ndër vite. Vëmendje e veçantë i u kushtua sjelljes së flukseve të remitancave, faktorëve kryesorë që kanë i kanë përcaktuar ato, si dhe efekteve të tyre. Me rënien e sistemit komunist, Shqipëria pësoi një largim të madh të të rinjve që kërkonin punë dhe mundësi më të mira jashtë vendit. Arsyet kryesore që çuan në emigracionin e tyre kanë qenë arsyet ekonomike dhe ato politiko-sociale. Tashmë, njëzet e pesë vite më vonë, Shqipëria vazhdon ende të prodhojë flukse migratore. Numri i azilkërkuesve shqiptarë në vendet perëndimore, po rritet gjithnjë e më shumë. Motivet kryesore të dëshirës për të emigruar, mbeten motivi ekonomike dhe ai social. Remitancat kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë shoqëruese tejet të rëndësishme të emigracionit. Shqipëria renditet ndër vendet që kanë një përqindje të lartë të krahut të punës që jeton dhe punon jashtë vendit. Kjo forcë punëtore, përmes dërgesave drejt familjeve të tyre, ka luajtur një rol mjaft të rëndësishëm në furnizimin e vendit me valutë të huaj si dhe në stimulimin e ekonomisë shqiptare. Dukë filluar nga vitet 90, trendi i remitancave ka qenë pozitiv deri në vitin 2007 (duke arritur në atë vit dhe maksimumin historik me një vlerë prej 951 milionë Euro) dhe më tej negativ deri në vitin Një përmirësim i lehtë i situatës është vënë re në vitin 2014 dhe nga të dhënat paraprake besohet se ai do të pasohet dhe në Pjesa më e remitancave në shqipëri vijnë nga Greqia dhe Italia. Një hapsirë e veçantë në këtë pjesë i u kushtua gjithashtu mikro dhe makro karakteristikave të remitancave. Në pjesën mikro u trajtuan çështje të tilla si arsyet e dërgimit të remitancave, rrugët e dërgimit, karakteristikat e dërguesve, përcaktuesit mikro të remitancave, si dhe impakti që këto dërgesa kanë pasur në jetën e përfituesve. Në pjesën makro, vëmendja u përqëndrua në ndikimin që kanë mbi remitancat faktorë të tillë si, stoku i emigrantëve, normat e 54

66 pagave dhe gjendja ekonomike në vendin ku jetojnë dhe punojnë emigrantët, situata e përgjithshme dhe gjëndja ekonomike në vendin pritës të remitancave, kurset e këmbimit, normat relative të interesit midis dy vendeve, rreziku politik në secilin prej tyre etj. 55

67 4. Faktorët makro-përcaktues të remitancave: Analizë përmes modelit të Gravitetit Gjatë dy dekadave të para të tranzicionit, remitancat kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në rimëkëmbjen e ekonomisë shqiptare. Kontributi i tyre ka qenë evident në mbështetjen e familjeve për përballimin e jetesës dhe në mbështetjen për ndërtimin apo rikonstruksionin e ndërtesave të banimit dhe pajisjen e tyre. Një rol të veçantë ato kanë luajtur edhe në rastet kur emigrimi është shoqëruar me migrim të brendshëm të familjeve të emigrantëve, apo dhe në nxitjen dhe mbështetjen e sipërmarrjes së lire dhe zhvillimin e ekonomisë së tregut në përgjithësi. Vlerat e remitancave kanë ndryshuar ndër vite (Grafiku 3.1). Në përpjekje për të kuptuar se cilët janë faktorët kryesorë që ndikojnë në vlerat e tyre, literatura në këtë fushë bën dallimin midis mikro dhe makro përcaktuesve. Faktorët mikro-përcaktues janë ata faktorë të cilët varen nga karakteristikat e vetë emigrantëve (dërguesve të remitancave), të tilla si gjinia, mosha, statusi civil, arsimi, profesioni etj. Faktorë makro përcaktues janë ata faktorë të cilët nuk varen nga vetë emigrantët por që në mënyrë të tërthortë ndikojnë vendimet e tyre. Këtu mund të përmendim situatën e përgjithshme dhe gjendjen ekonomike në vendin pritës të remitancave, situatën e përgjithshme dhe gjendjen ekonomike në vendin e burimit të remitancave, kursin e këmbimit valuator mes dy vendeve, shkëmbimet tregtare mes dy vendeve dhe normat e interesit, distanca ndërmjet tyre etj. Më shumë mbi këta përcaktues është folur në kapitujt 2 dhe 3 (përkatësisht në çështjet 2.4 dhe ). Në to është shqyrtuar në detaje literatura përkatëse e kësaj fushe studimi. Duke qenë se në rastin e Shqipërisë punimet në këtë fushë specifike janë relativisht të pakta, në këtë pjesë të studimit vëmendja është përqëndruar pikërisht në faktorët makro-përcaktues të remitancave. Qëllimi kryesor në këtë pjesë është evidentimi dhe analiza e makro-faktorëve që përcaktojnë fluksin e remitancave drejt Shqipërisë. Analiza që qëndron në themel të këtij kapitulli realizohet përmes modelit të Gravitetit. Më gjërë për këtë model do të flitet në vazhdim. Parimi bazë i tij është se remitancat dypalëshe janë në proporcion të drejtë me masën ekonomike 56

68 të vendit të burimit dhe vendit marrës të remitancave si dhe në proporcion të zhdrejtë me distancën mes tyre. Nisur nga luhatjet që kanë përjetuar remitancat ndër vite, mund të gjykohet se zhvillimet makroekonomike, si në vendin e origjinës ashtu dhe në vendin pritës, kanë luajtur një rol themelor në përcaktimin e tyre. Edhe, shpërndarja e remitancave sipas vendeve nga ato gjenerohen, manifeston në mënyrë të qartë rëndësinë e tërheqjes gravitacionale. Synimi kryesor në vazhdim është pikërisht vlerësimi i rolit të faktorëve gravitacionalë në shpjegimin e flukseve të remitancave. Modeli i përdorur fokusohet në dy dimensione kryesore të Gravitetit, në masën ekonomike dhe në distancë mes vendeve. Duke qenë se konceptet e masës dhe distancës nga ana e tyre janë shumëdimensionale, si pasojë, në model përfshihen një mori variablash kontrolli. Ndër to mund të përmendim variabla që paraqesin shkallën e zhvillimit të institucioneve financiare, të tjerë variabla që paraqesin bashkëveprimin ekonomik midis vendeve apo dhe variabla të cilët paraqesin aspekte të mënyrës së qeverisjes. Variablat që paraqesin shkallën e zhvillimit financiar janë të rëndësishme, pasi janë të përfshirë në model si shpjegues të kostove të transferimit të remitancave. Variablat që paraqesin aspekte të mirëqeverisjes janë të përfshirë në model si shpjegues të besimit të investitorëve dhe flukseve kapitale në formën e remitancave. Pyetjet kryesore, të cilave synohet t u jepet përgjigje përmes këtij punimi, janë: (i) (ii) (iii) (iv) Në çfarë mase flukset e remitancave janë të lidhura dhe të kontrolluara nga zhvillimi ekonomik i vendit të burimit dhe vendit pritës të remitancave? Në çfarë mase flukset e remitancave janë të lidhura dhe të kontrolluara nga stoku i emigrantëve? Çfarë ndikimi ka tërheqja gravitacionale në përcaktimin e remitancave? Cili eshtë roli i zhvillimit të sektorit financiar, i stabilitetit politik dhe besimit në qeverisje në përcaktimin e këtyre flukseve? 4.1 Baza teorike e modelit të Gravitetit: evolucioni historik Modeli i Gravitetit përdoret gjërësisht në shkencat shoqërore. Ai përdoret kryesisht për të përshkruar dhe parashikuar sjellje të caktuara, të ngjashme me ndërveprimin gravitacional. Origjina e tij rrjedh nga parimet baze të themeluara nga Izak Njutoni përmes Ligjit të Gravitetit 57

69 (1687). Sipas këtij ligji, në mënyrë të përmbledhur, forca tërheqëse që ekziston midis dy trupave është në përpjestim të drejtë me masën e tyre dhe në përpjestim të zhdrejtë me distancën që ekziston midis tyre. Në formën e tij më të thjeshtë, modeli i Gravitetit përfaqësohet përmes ekuacionit 4.1. X i,j = A Y i α1 α2 Y j α3 (4.1) D i,j Modeli i Gravitetit prej kohësh është ndër modelet më të suksesshëm empirikë në ekonomi. Në shkencat sociale dallohet qartë përdorimi i tij në tre fusha të rëndësishme (Head, 2003): Në Tregti, ku modeli shpjegon vëllimin e flukseve tregtare midis dy vendeve bashkëpunuese. Në Financë, ku modeli shpjegon vëllimin e flukseve të huaja të kapitalit. Në Emigrim, ku modeli shpjegon fluksin e lëvizjeve migratore; Në shumë raste modeli i Gravitetit ka një fuqi aq të madhe shpjeguese, saqë Deardorf (1998), i referohet atij si një '' fakt i jetës. Përpjekjen e parë të rëndësishme për të siguruar një bazë teorike për këtë model e ka bëre Anderson (1979). Ndër vite, modeli ka një histori mjaft të pasur aplikimesh që daton që në fillim të shek.19. Më konkretisht, përdorimi i tij nisi në Universitetin e Princeton-it (Olsen, 1971), ku Stewart, pedagog dhe kërkues i këtij Universiteti, ndërmori një studim ku e gjeti të dobishme t i konsideronte kolegët e tij si molekulat individuale të një mase fizike dhe për të analizuar ndërveprimin midis tyre ai përdori të njëjtën mënyrë studimi si fizikantët që analizonin ndërveprimin midis masave. Modeli i Gravitetit pati një përdorim të rëndësishëm edhe nga Reilly në 1931, që rezultoi në ligjin e Reilly-it mbi shitjen me pakicë. Përmes modelit të Gravitetit ai arriti të përllogariste pikën ku konsumatorët ishin të gatshëm të zgjidhnin midis dy qendrave komerciale konkuruese bazuar në distance mes dy vendeve, kohën dhe shpenzimet e transportit. Përsa i përket përdorimit të modelit të Gravitetit në tregti, në themel të tij qëndron kjo lidhje: madhësia e vëllimit të flukseve tregtare midis dy vendeve është në përpjestim të drejtë me madhësinë ekonomike të tyre (PBB-në) dhe në përpjestim të zhdrejtë me distancën midis tyre (kryeqyteteve përkatëse. Pionieri i tij është Tinbergen (1962). Atij i shkon merita e krijimit të ekuacionit të Gravitetit, i cili gjërësisht më pas u përdorë si një ekuacion bazë në shpjegimin dhe 58

70 interpretimin e modeleve normale" të tregtisë ndërkombëtare në mungesë të "Pengesave tregtare diskriminuese". Siç nënvizojnë edhe Ciuriak dhe Kinjo (2005), modelet standarde të Gravitetit shpjegojnë rreth 2/3 e variacionit në tregtinë globale, duke lënë vetëm 1/3 të shpjegohet nga teori të tjera tregtare. Për vlerësimin e tregtisë dypalëshe ndërkombëtare, kanë qenë të shumtë autorët të cilët kanë punuar dhe kanë justifikuar përdorimin e modelit të Gravitetit nga ana teorike. Këtu mund të përmendim Helpman (1987), Feenstra et al. (2001) dhe Anderson van Wincoop (2003) etj. Modeli përdoret gjithashtu edhe në marrëdhëniet ndërkombëtare për të vlerësuar ndikimin e traktateve dhe aleancave në tregti, si dhe për të provuar efektivitetin e marrëveshjeve tregtare dhe organizatave të tilla si Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Amerikën e Veriut (NAFTA) dhe Organizata Botërore e Tregtisë (OBT), (Santos dhe Tenreyro, 2011). Në vitet e fundit modeli i Gravitetit ka gjetur një përdorim të gjërë edhe në fushën e financave ndërkombëtare. Përmes tij analizohen faktorët që përcaktojnë dhe ndikojnë kahun e lëvizjes dhe vlerën e flukseve financiare midis vendeve. Parimi bazë i modelit në këtë fushë është se vlera e flukseve financiare ndikohet në mënyrë të drejtë nga madhesia ekonomike e dy vendeve në shqyrtim dhe në mënyrë të zhdrejtë nga kostot financiare dhe asimetria e informacionit (Chitu et al, 2012). Sipas Okawa dhe Wincoop (2012), tre janë faktorët kryesorë që kanë nxitur përdorimin e këtij modeli. Së pari, është zbulimi se ekuacionet e Gravitetit i shpjegojnë flukset financiare po aq mirë sa dhe ato tregtaret. Së dyti, është krijimi nga FMN i një databaze me të dhëna bilaterale për 67 vende, që nga viti Kjo gjë ka bërë që aksesi në këto të dhëna të portofoleve t u japë një hov kërkimeve në këtë fushë. Së treti, është përparësia që ofron ky model për të adresuar pyetje të tilla, si ndikimi i rregulloreve financiare në globalizim apo në formimin e unioneve monetare dhe tregtare. Përsa i përket modelit të Gravitetit në lidhur me migrimin, ai përdoret kryesisht për të parashikuar shkallën e ndërveprimit mes dy vendeve (Rodrigue et al, 2009). Përdorimi i tij ka qenë tejet i gjerë në analizën empirike për shkak të performancës së lartë që ai ka pasur në parashikimin e flukseve migratore. (Fertig dhe Schmid, 2000). Mendohet se pioneri i përdorimit të këtij modeli në lëvizjet migratore, është Ravenstein (1889). Ky autor krahasoi të dhënat Census të mbledhura në vitet 1871 dhe 1881 në Angli. Për të përcaktuar modelet e lëvizjes, sipas tij, krahasimi i thjeshtë i popullsisë do të ishte i pamjaftueshëm. Ai zbuloi se shkalla në të cilën popullsia e çdo mbretërie rritej, nuk korrespondonte me normën e rritjes mesatare dhe se ky ndryshim vinte kryesisht për shkak të emigracionit nga vendet e huaja. Vite më vonë, Shariat- 59

71 Ullah (2012) paraqet prova empirike mbi faktorët që ndikojnë vendimet e emigrantëve, parë nga perspektiva e vendit të burimit të tyre. Në këtë punim zbatohet modeli i Gravitetit për të hetuar vendimin për të emigruara nga Bangladeshi drejt 23 destinacioneve gjatë periudhës 1995 deri Rezultatet empirike të këtij punimi zbulojë se faktorët ekonomikë, demografikë dhe kulturorë kanë një ndikim tepër të rëndësishëm në këtë vendim. Ndonëse jo në një masë të madhe, vitet e fundit, modeli i Gravitetit po përdoret edhe për të përcaktuar faktorët kryesorë që ndikojnë nivelin e remitancave të dërguara nga emigrantët drejtë familjeve të lëna pas në vendin e origjinës. Deri vonë këto studime kanë qenë mjaft të kufizuara dhe arsyeja kryesore qëndronte në mungesën e të dhënave bilaterale për flukset e dërgesave. Të parët që vlerësuan një model Gravitetit për dërgesat, ishin Lueth dhe Ruiz-Arranz (2006). Ata krijuan databazën e parë të fluksit të remitancave dypalëshe (bilaterale) për një grup të kufizuar të vendeve në zhvillim. Në studim u përfshinë 11 vende në Azi dhe Evropë si vende të origjinës së emigrantëve, dhe vëndet nga gjeneroheshin dërgesat drejt tyre. Periudha e studiuar ishte Databaza përblidhte të dhëna për rreth 200 vende me gati 1650 vëzhgime. Në përfundim të punimit autorët konkluduan se modeli i Gravitetit ishte shumë i fuqishëm në shpjegimin fluksit të dërgesave. Disa variabla të tillë si PBB-ja e vendeve partnere, distanca dhe gjuha e përbashkët mund të shpjegonin më shumë se 50 për qind të variacionit të remitancave në kohë dhe midis vendeve. Në vazhdim të punimeve në këtë fushë, Ahmed dhe Martinez-Zarzoso (2014) kanë studiuar faktorët përcaktues të remitancave në Pakistan. Përmes modelit të Gravitetit ata analizuan të dhënat dypalëshe për 23 vende gjatë periudhës Bazuar në përfundimet e studimit, ata arritën në përfundimin se dërgesat e emigrantëve ndikohen më shumë nga situata makroekonomike në vendin pritës të dërgesave, se sa situata në vendin e origjinës së tyre. Distanca gjeografike dhe kostot e transaksionit nuk duket të luajnë ndonjë rol domethënës. 4.2 Metodologjia e ndërtimit dhe vlerësimit të modelit Analiza që qëndron në themel të këtij kapitulli realizohet përmes modelit të Gravitetit. Në këtë pjesë trajtohet metodologjia e ndjekur gjatë fazës së ndërtimit dhe vlerësimit të modelit. Në pjesën e parë të kësaj çështjeje paraqiten ekuacionet e Gravitetit që shqyrtojnë lidhjen midis flukseve të remitancave dhe makro-faktorëve që i përcaktojnë ato. Në pjesën e dytë shpjegohen 60

72 në detaje të dhënat që janë përdorur. Në pjesën e tretë përshkruhen shkurtimisht veçoritë teorike të modeleve dhe metodat që janë përdorur gjatë vlerësimit të këtyre ekuacioneve Ekuacionet e Gravitetit Siç u përmend dhe në pjesën e parë të këtij kapitulli, në formën e tij më të thjeshtë, modeli i Gravitetit përfaqësohet nga ekuacionit 4.1. Për të modeluar remitancat, në këtë punim është përdorur si pikënisje ekuacioni klasik i Gravitetit (ekuacioni 4.2). Në të supozohet se remitancat dypalëshe janë në përpjesëtim të drejtë me masën ekonomike të vendit të origjinës dhe vendit pritës të remitancave dhe në përpjestim të zhdrejtë me distancën mes tyre. REM ij,t = A (PBBv.origj. i,t PBBv.prites j,t ) α1 α2 Z D ij,t (4.2) ij Duke logaritmuar të dyja anët e ekuacionit (4.2), ky ekuacion bëhet lehtësisht i vlerësueshëm përmes metodave empirike ekonometrike dhe serive të të dhënave ekonomike. ln(rem ij,t ) = α 0 + α 1 ln(pbb i,t ) + α 2 ln(pbb j,t ) + α 2 ln(d j,i ) + Z ij,t + (c i + u ij,t ) (4.3) Variablat e kontrollit të përfshira në vlerësim (Z) janë një përpjekje për të përmirësuar mënyrën se si përcaktohet dhe matet masa ekonomike dhe distance në bashkëveprimin ekonomik. Për ta bërë sa më të plotë analizën, në shqyrtim u morën katër specifikime (ekuacione) të ndryshme Graviteti. Në specifikimin e parë (Ek. 4.3) u përfshinë vetëm variablat që ndikojnë në mënyrë direkte në masën ekonomike, si dhe distanca mes vendeve. Më tej, ekuacionet e tjerë u zgjeruan hap pas hapi dhe në to u përfshinë dhe variabla të cilët ndikojnë në mënyrë indirekte në këto dy dimensione të Gravitetit. Në modelet klasikë, përveç variablave të masës ekonomike zakonisht përfshihen dhe popullsitë e vendeve përkatëse. Në rastin tonë, për shkak të rëndësisë që ka stoku i emigrantëve në gjenerimin e remitancave, modeli bazë i Gravitetit u zgjerua duke përfshirë pikërisht këtë tregues. Specifikim i dytë paraqitet përmes ekuacionit

73 ln(rem ij,t ) = α 0 + α 1 ln(pbb i,t ) + α 2 ln(pbb j,t ) + α 3 ln(dist ij ) + α 4 ln(stokemig ij,t ) + (c i + u ij,t ) (4.4) Ekuacioni që tashmë përfshin masën ekonomike, distancën dhe stokun e emigrantëve, është zgjeruar edhe me një sërë variablash të tjerë. Ato janë identifikuar në teori dhe në modele empirike dhe janë përfshirë në ekuacion për të përftuar specifikimin e tretë. Arsyeja kryesore e zgjerimit të ekuacioneve me variabla të tjerë, është përpjekja për të rritur shkallën e shpjegueshmërisë së variabilitetit të remitancave. Në këtë specifikim, modelii pasurohet me flukset tregtare. Këto flukse konsiderohen si matës direkt i bashkëveprimit ekonomik mes vendit të burimit të remitancave dhe vendit përfitues. Modelit i shtohet edhe një indikator tjetër, i cili që mat shkallën e zhvillimit të sektorit financiar. Treguesi në fjalë është raporti i kreditimit të sektorit privat ndaj PBB-së. Ky tregues ndihmon në saktësimin e konceptit të kostove të transferimit të remitancave me idenë e thjeshtë se sa më i zhvilluar të jetë ky sektor, aq më të ulta janë kostot. Specifikimi i tretë paraqitet përmes ekuacionit 4.5: ln(rem ij,t ) = α 0 + α 1 ln(pbb i,t ) + α 2 ln(pbb j,t ) + α 3 ln(dist ij ) + α 4 ln(stokemig ij,t ) + α 5 ln(eksp ij,t ) + α 6 ln(imp ij,t ) + α 7 ln(kred. Priv/PBB ij,t ) + (c i + u ij,t ) (4.5) Në specifikimin e fundit, variablave ekzistues u shtohen edhe disa indikatorë që masin qëndrueshmërinë politike dhe cilësinë e qeverisjes. Këta indikatorë janë përfshirë në model si shpjegues të ndikimit që ka mirëqeverisja në besimin e investitorëve dhe në nivelin e remitancave në formën e flukseve kapitale. Specifikimi i katërt paraqitet në ekuacionin 4.6: ln(rem ij,t ) = α 0 + α 1 ln(pbb i,t ) + α 2 ln(pbb j,t ) + α 3 ln(dist ij ) + α 4 ln(stokemig ij,t ) + α 5 ln(eksp ij,t ) + α 6 ln(imp ij,t ) + α 7 ln(kred. Priv/PBB ij,t ) + α 8 PS + α 9 RL + α 10 GE + α 11 RQ + α 12 CC + α 13 Common Border + (c i + u ij,t ) (4.6) Të dhënat Në këtë seksion përshkruhen në detaje të dhënat që janë përdorur në këtë studim. Për të ndërtuar një model Graviteti nevojitet një bazë e gjërë të dhënash. Ato duhet të jenë të organizuara dhe të paraqiten në një format të caktuar. Si rrjedhojë, për të ndërtuar këtë format, 62

74 kërkohet një investim i konsiderueshëm në kohë për mbledhjen dhe përpunimin e tyre. Duke qenë se të dhënat sigurohen nga burime të ndryshme, zakonisht ato janë në dispozicion në paraqitje apo klasifikime jo të njëjta 28. Baza e gjërë e të dhënave në model ka avantazhet dhe disavantazhet e saj. Avantazhi kryesor qëndron në faktin se me një kampion të madh të dhënash, vlerësimi është zakonisht më i saktë dhe i qëndrueshme. Disavantazhi qëndron në faktin se kampionet e mëdhenj në disa raste janë të vështirë për t u përpunuar. Në themel të këtij punimi qëndrojnë të dhënat panel, që ndryshe mund të quhen të dhëna ndër-sektoriale të serive kohore dhe nënkuptojnë shumë vrojtime mbi disa njësi në disa periudha të ndryshme kohore" (Kennedy, 2008). Paneli i përdorur në këtë punim është një panel i balancuar, që i cili përmbledh të dhëna për 14 vende në 9 vite ( ), me një numër total prej 126 observimesh. Në vazhdim prezantohen shkurtimisht të gjitha të dhënat (variablat) që do të përdoren në këtë punim. Tabela 4.1 paraqet statistikat përshkruese të analizës së të dhënave si dhe burimet nga janë siguruar ato. Tabela 4.1: Statistikat përshkruese dhe burimet e të dhënave. Dev. Stand. Dev. midis Stand. në Të dhënat Mesat. Min. Maks. Burimi i të dhënave vendeve kohë n=14 T=9 Remitancat (milionë BSH, WB-Migration and 75,49 167,15 9,21 1,00 560,00 USD) remittances Stoku i emigrantëve OECD, WB-Migration and 75,34 163,33 22,97 0,37 586,34 (milionë) remittances PBB (milionë USD) 2389, ,20 338,76 237, ,00 BSH, IFS databaze Kredi Priv/PBB WB-World Development 129,12 42,36 29,06 0,00 215,10 (milionë USD) Indicators Eksportet (milionë BSH, Drejtoria e 85,60 219,81 106,82 0, ,70 USD) Përgjithshme e Dog., ACIT Importet (milionë BSH, Drejtoria e 202,67 372,96 99,53 0, ,96 USD) Përgjithshme e Dog., ACIT Distanca (Km) 3332, ,80 4,94 417, ,40 CEPII database Ind.Llogaridhënies (ACC) 1,04 0,09 0,17 0,56 1,67 WB-World Development Indicators 28 WTO (2012). 63

75 Ind. Stabilitetit WB-World Development 0,75 0,12 0,18-0,20 1,37 politik (PS) Indicators Ind. Efekasitetit WB-World Development 1,03 0,20 0,26 0,38 2,13 të qeverisë (GE) Indicators Ind. Cilësisë së WB-World Development 1,01 0,16 0,29 0,34 1,96 rregullatorëve (RQ) Indicators Ind. zbatueshmërisë WB-World Development ,19 0,32 0,34 2,02 ligjore (RL) Indicators Ind. korrupsionit WB-World Development 0,87 0,24 0,43-0,20 2,90 (CC) Indicators Kufiri i përbashkët 0,14 0,37 0,00 0,00 1,00 Autori Meqënëse qëllimi kryesor i këtij kapitulli është evidentimi dhe analiza e makro-faktorëve që përcaktojnë fluksin e remitancave të dërguara drejt Shqipërisë, variabli i varur në këtë model është pikërisht fluksi i remitancave. Siç shpjegohet më gjërë në çështjen 4.2.2, për të realizuar këtë qëllim, në shqyrtim merren katër specifikime (ekuacione) të ndryshme Graviteti. Në specifikimin fillestar përfshihen vetëm variablat që ndikojnë në mënyrë direkte në masën ekonomike dhe distancën mes vendeve dhe më tej, hap pas hapi, ekuacionet zgjerohen dhe me variabla të cilët ndikojnë në mënyrë indirekte në dy dimensionet kryesore të Gravitetit. Variabla të pavarur në këtë studim janë konsideruar të gjithë makro-faktorët, të cilët mendohet se përcaktojnë flukset e remitancave. Përzgjedhja e tyre është bërë nisur nga shqyrtimi i literatures në këtë fushë, si dhe nga mundësia për t i përfshirë ato në studimin tonë. Përfshirja e tyre është ndikuar nga mundësia për të konvertuar një koncept apo faktor teorik në indeks ose variabël të matshëm dhe nga rëndësia që këta faktorë paraqesin në kontekstin shqiptar, si dhe nga mundësia për të siguruar të dhënat e nevojshme. Përsa u përket remitancave, të dhënat mbi flukset e tyre janë siguruar nga Banka e Shqipërisë si dhe nga Banka Botërore. Vlera e tyre është e shprehur në milionë USD. Këto të dhëna janë në formën matricore dhe përfshijnë remitancat bilaterale midis Shqipërisë dhe 14 vendeve 29 nga ato janë gjeneruar. Duke qenë se objektivi kryesor i këtij studimi është analiza e makro-faktorëve përcaktues në rastin e Shqipërisë, në shqyrtim janë marrë vetëm flukset hyrëse të remitancave në Shqipëri dhe jo anasjelltas. Flukset e dërgesave nga këto vende përbëjnë rreth 95 % të flukseve totale në Shqipëri gjatë periudhës së shqyrtuar. Përzgjedhja e këtyre vendeve 29 Vendet në fjalë janë: Australi, Austri, Belgjikë, Kanada, France, Gjermani, Greqi, Itali, Hollandë, Spanjë, Suedi, Zvicër, Angli, Amerikë. 64

76 është bërë nisur nga nga vëllimi i remitancave që burojnë prej tyre dhe nga disponueshmëria e të dhënave. Deri pak vite më parë, mungesa e të dhënave të tilla të dyanshme ka qenë një mangësi e cila ka rezultuar në analiza të pakta në këtë fushë, thuajse në të gjithë vendet. Bilanci i pagesave i FMN-së apo dhe bilancet e pagesave të vendeve të veçanta, në statistikat e tyre mbi remitancat nuk i paraqesin këto të fundit të ndara sipas vendit të origjinës apo vendit të destinacionit. Si rezultat, ka qenë thuajse e pamundur të përfshije në analiza ndikimin e kushteve ekonomike të këtyre vendeve për të përcaktuar flukset e remitancave. Problemi i vetëm dhe kufizimi kryesor në këtë pjesë qëndron në faktin se gjithmonë të dhënat mbi remitancat shoqërohen nga një nivel i caktuar papërshtatshmërie (pasaktësie). Arsyeja e parë është se në llogaritjen e tyre nënvlerësohen burimet joformale të transferimit të remitancave nga njëri vend në tjetrin. Blackwell dhe Seddon (2004) vlerësojnë se rreth një e treta e dërgesave nga Britania e Madhe rrjedhin përmes kanaleve joformale (p.sh. paratë e dërguara me miqtë dhe anëtarët e familjes gjate vizitave në vendin e orgjinës). Arsyeja e dytë është se përllogaritja e volumit të dërgesave shpesh mbështetet në të dhënat jostandarde nga vendet përfituese. Megjithatë, për të kapërcyer këto vështirësi, kohët e fundit shumë vende përfituese të remitancave kanë filluar të përdorin teknika të reja të matjes së vlerës së tyre si, për shembull, teknikat e përdorura nga BSH (çështje kjo e trajtuar gjërësisht në kapitullin e tretë). Për sa u përket variablave të pavarur, variabli i parë që shqyrtohet është PBB-ja e vendit nga burojnë remitancat. Ky tregues konsiderohet një ndër faktoret kryesorë që ndikon në nivelin e remitancave. Kushtet e mira ekonomike atje ku jetojnë dhe punojnë emigrantët, i lejojnë ata të rrisin të ardhurat e tyre dhe për rrejdhojë edhe dërgesat drejt familjes (Vargas dhe Huang, 2006). Pavarsisht faktit se sa i motivuar është emigranti për dërgimin e remitancave, Ahmed dhe Martinez-Zarzoso (2014) argumentojnë se shenja e ndikimit të aktivitetit ekonomik në vendet e burimit pritet të jetë pozitive. Në rastin tonë PBB-ja është shprehur në milionë USD dhe burimi i të dhënave është FMN (IFS). Bazuar në të njëjtin arsyetim, edhe ne presim që ky faktor të ndikojë në mënyrë positive në përcaktimin e flukseve të remitancave. Variabli i dytë i pavarur i marrë në shqyrtim është niveli ekonomik në vendin pritës të remitancave (në rastin tonë i matur përmes PBB-së së Shqipërisë). Sipas Ahmed dhe Martinez- Zarzoso (2014), ky variabël ka një efekt të paqartë mbi remitancat, pasi këto të fundit ndikohen në një masë të madhe nga motivi i dërgimit të tyre. Nëse motivi i dërgimit të remitancave është altruizmi, emigrantët priren të dërgojnë më shumë remitanca nëse të ardhurat në vendin e tyre të 65

77 origjinës tentojnë të zvogëlohen. Kjo, për t i siguruar familjes së lënë pas një nivel më të lartë mirëqënie. Nga ana tjetër, nëse motivi i dërgimit është ai i interesit për të investuar në vend, emigrantët priren të dërgojnë më pak remitanca nëse të ardhurat në vendin e tyre të origjinës tentojnë të zvogëlohen. Kjo si pasojë e frikës dhe e pasigurisë. Burimi i të dhënave në këtë rast janë BSH dhe FMN (IFS) dhe ato janë të shprehura në milionë USD. Në këtë punim presim presim që ky variable të ketë një ndikim negativ në nivelin e remitancave të dërguara 30. Stoku i emigrantëve është konsideruar një faktor i rëndësishëm shpjegues i nivelit të remitancave (Lianos, 1997; Gupta, 2005; Freund dhe Spatafora, 2005). Të dhënat e stokut të emigrantëve të Shqipërisë janë marrë nga të dhënat e OECD dhe WB. Në morinë e vendeve të emigracionit, Greqia dhe Italia janë dy vendet ku rezulton të kenë emigruar më shumë shqiptarë. Me një llogjikë të thjeshtë, sa më i madh stoku i emigrantëve në një vend, aq më i madh edhe volumi i remitancave nga ai vend, kështu që në këtë analizë presim që ky variabël të ndikojë pozitivisht në nivelin e remitancave të dërguara drejt vendit të origjinës. Flukset tregtare bilaterale (importet dhe eksportet) janë përfshirë në analizë si masa ekonomike e intensitetit të shkëmbimit dypalësh mes vendeve. Intensiteti i lartë i shkëmbimeve në këtë rast pritet të rezultojë në një intensitet të lartë të flukseve hyrëse. Sipas Lüeth-Arranz (2008), marrëdhëniet tregtare janë një përcaktues i rëndësishëm i flukseve të remitancave. Sipas tyre sasia më e madhe e remitancave dërgohen nga partnerët tregtarë sesa nga jo-partnerët, dhe në veçanti nga destinacionet e eksporteve të vendit vendase. Gjithashtu, ky variabël së bashku dhe me variabla të tjerë si ritmi i rritjes enonomike, kursi i këmbimit apo dhe zhvillimi i sektorit financiar, së bashku shpjegojnë rreth 70 për qind të të gjithë regresionit në punimin e tyre. Në rastin tonë duke u nisur dhe nga fakti se shkëmbimet tregtare tregojnë dhe afërsi gjeografike (sidomos në rastin e eksporteve), mendojmë se ky tregues mund të këtë ndikim pozitiv. Të dhënat mbi këto flukse janë siguruar nga BSH, Drejtoria e Përgjithshme e Doganave dhe ACIT. Ato janë të shprehura në millionë USD. Distanca gjeografike mat distancën midis Tiranës, kryeqyteti të Shqipërisë, dhe kryeqytetit të vendit korespondues nga burojnë remitancat. Të dhënat mbi këtë variabël janë siguruar nga databaza e CEPII 31. Dëshmitë në lidhje me rëndësinë e ndikimit të këtij treguesi në 30 Përfundimet e anketimeve të ndërmarra në kapitujt 4 dhe 5 sugjerojnë se motivi kryesor që udhëhëq emigrantët shqiptar në vendimin për të dërguar remitanca është altruizmi. Nisur nga ky concept, besojmë se sa më e vështirë situata ekonomike në Shqipëri aq më shumë rritet fluksi i dërgesave dhe anasjelltas. 31 CEPII (2015). 66

78 nivelin e flukseve të remitancave janë të përziera. Në disa studime argumentohet se dërgesat janë të ndikuara negativisht nga distanca fizike (Lueth dhe Arranz, 2008; Frankel, 2011; Docquier et.al, 2012) ndërsa në studime të tjera ky ndikim rezulton të jetë i parëndësishëm (Schiopu dhe Siegfried, 2006; Ahmed dhe Martinez-Zarzoso, 2014). Në punimin tonë, distanca përdoret si përafrim i kostove të transferimit të remitancave. Sipas Freund dhe Spatafora (2008) dhe Gibson et al. (2006), rritja e kostove në rrugët formale të transferimit, ul nivelin e remitancave të dërguara në vendlindje. Gjithashtu, dëshmitë tregojnë se kostoja e dërgesave, për të njëjtin korridor të transferimit të remitancave, është më e lartë në kahun nga vendet në zhvillim drejt atyre të zhvilluara, sesa anasjelltas (Ratha dhe Shaw, 2007). Bazuar në rezultatet e përziera në literature, ekzistojnë dyshime nëse tregues i distancës është apo jo i mjaftueshëm për të përfaqësuar treguesin e kostove të transferimit. Duke qenë se këto të fundit janë shumë të lidhura me nivelin e zhvillimit të sektorit financiar, në këtë punim shtohet dhe ky variabël me qëllim përafrimin më të saktë të mundshëm. Niveli i zhvillimit i sektorit financiar është matur me anë të raportit të kredisë private ndaj PBB-së. Një nivel i lartë i këtij treguesi pasqyron një sektor financiar efikas dhe të zhvilluar. Të dhënat në fjalë janë siguruar nga WDI. Kufinjtë e përbashkët dhe gjuha e përbashkët priren të ndikojnë në zgjedhjen e vendeve të destinacionit të emigrantit dhe, si rrjedhim, mendohet të ndikojnë dhe masën e dërgesave të remitancave. Nëse këto variabla do të merreshin në shqyrtim, do të pritej një shenjë pozitive e ndikimit të tyre (Ahmed dhe Martinez-Zarzoso, 2014). Në rastin, tonë në vlerësimin e këtij modeli, është marrë në shqytim vetëm variabli i kufirit të përbashkët. Duke qenë se gjuha shqipe është unike, variabli i gjuhës së përbashkët nuk mund të qëndrojë. Në përpjekje për të analizuar ndikimin e institucioneve qeverisëse, në studim u përfshinë dhe disa indikatorë, si indikatori i llogaridhënies, indikatori i stabilitetit politik, indikatori i efektivitetit të qeverisjes, cilësia e rregullatorëve, perceptimi i korrupsionit etj. Burimi i të dhënave për këta indikatorë është WDI. Përfshirja e tyre në model është shumë e rëndësishme, pasi ata konsiderohen si shpjegues të flukseve të remitancave me karakter investues. Indikatori i llogaridhënies (ACC) përfaqson masën në të cilën qytetarët e një vendi janë në gjendje të marrin pjesë në zgjedhjen e qeverisë së tyre, si dhe lirinë e shprehjes, lirinë e organizimit dhe lirinë e medias. Indikatori i Stabilitetit Politik (PS) përfaqëson gjasat (bazuar në perceptimet përkatëse) që paqëndrueshmëria politike të shkaktojë dhunë të motivuar politikisht, duke 67

79 përfshirë këtu dhe terrorizmin. Indikatori i Efikasitetit të Qeverisë (GE) përfaqëson cilësinë e shërbimeve publike, cilësinë e shërbimit civil dhe shkallën e pavarësisë së saj nga presionet politike, cilësinë e hartimit dhe zbatimit të politikave dhe besueshmërinë e angazhimit të qeverisë ndaj tyre. Indikatori i Cilësisë Rregullatore (RQ) përfaqëson aftësinë e qeverisë për të formuluar dhe zbatuar politika dhe rregullore të shëndosha që lejojnë dhe nxitin zhvillimin e sektorit privat. Indikatori i Sundimit të Ligjit (RL) përfaqëson shkallën në të cilën agjentët kanë besim dhe u përmbahen rregullave të shoqërisë dhe në veçanti në zbatimin e kontratave, të drejtat pronësore etj. Indikatori i Kontrollit të Korrupsionit (CC) përfaqëson (gjithmonë bazuar te perceptimet përkatëse) masën në të cilën pushteti publik ushtrohet për përfitime private, duke përfshirë forma të vogla dhe të mëdha të korrupsionit, si dhe "kapjen" e shtetit nga ana e elitave dhe interesave private. Mënyra se si këta indikatorë ndikojnë në flukset e dërgesave, varet shumë dhe nga motivi i dërgesave. Nëse motivi kryesor i dërgesave është altruizmi, një përkeqësim i cilësisë institucionale (i cili çon në përkeqësim të situatës së përgjithshme në vendin pritës) do të rriste nivelin e dërgesave. Nëse motivi kryesor pas dërgimit të remitancave është ai i investimit, një përkeqësim i këtyre treguesve do t i ulte ato. Duke qenë se në rastin e Shqipërisë motivi mbizotërues është ai altruist, ne presim që këto varabla të kenë një impakt negativ në fluksin e dërgesave. Në të njëjtin përfundim kanë arritur dhe Ahmed dhe Martinez-Zarzoso (2014). Në modelin tone, Indikatori i ACC-së rezultonte në korrelacion të lartë me Indikatorin e PS-së dhe, si pasojë, vetëm ky i fundit u përfshi në studim Metodat e vlerësimit të modelit të Gravitetit Në këtë pjesë të prezantimit të metodologjisë shpjegohen shkurtimisht metodat e aplikuara për të vlerësuar modelet që analizohen në vazhdim. Të dhënat që përdoren në këtë studim janë të tipit panel dhe, për rrjedhojë, metodat që shqyrtohen janë metoda të cilat marrin parasysh natyrën e veçantë të këtyre të dhënave, si variacionin në kohë dhe variacionin mes njësive të ndryshme të observuara. Metodologjia e vlerësimit të të dhënave panel bazohet në ekucionin e meposhtëm: Y i,t = X i,t β + c i + u i,t (4.7) 68

80 ku t = 1,2,..T, përfaqëson kohën në të cilën janë realizuar observimet për variablat në shqyrtim dhe i = 1,2,.N përfaqëson indeksin e njësive të observuara (cross-sections). Në studimin tonë me t janë shënuar vitet për të cilat kemi të dhëna dhe me i janë shënuar vendet nga të cilat burojnë remitancat drejt Shqipërisë (14 vendet e përfshira në studim). X i,t është matrica që përmban vlerat e variablave të observuara të përfshira në model, (c i ) njihet si termi që përfaqëson heterogjenitetin e të dhënave panel (ose termi i pashpjegueshmërisë), ndërsa u i,t njihet si zhurmuesi ose gabimi idiosinkratik, i cili përfaqëson pamundësinë për të përfshirë në analizë çdo faktor që do të ndikonte në sjelljen e variablit të varur. Të dhënat panel, si karakteristikë të tyre kanë faktin se mund të ekzaminojnë efektet fikse dhe/ ose efektet e rastësishme të kohës ose subjekteve në shqyrtim. Për të kuptuar këto dy efekte, si fillim është e domosdoshme të kuptohet se si ndikohet termi i pashpjegueshmërisë së modelit (ci), nga variacioni i të dhënave në kohë dhe variacioni i të dhënave mes njësive të ndryshme të observuara. Kur përdoren të dhënat panel dhe duhet zgjedhur metoda më e mirë e vlerësimit, një çështje që duhet sqaruar është nëse (ci) do të trajtohet si një variabël i rastësishëm apo si një parametër që duhet vlerësuar nga të dhënat. Nëse (ci) trajtohet si një variabël i rastësishëm, modeli që përdoret njihet me emrin Modeli i Efektit të Rastësishëm (MER ose Random Effect Model REM). Nëse (ci) vlerësohet si parametër që duhet vlerësuar nga të dhënat, atëherë modeli njihet si Modeli i Efektit Konstant (MEK ose Fixed Effect FE). Sipas Torres-Reyna (2007), Modeli i Efektit Konstant shqyrton marrëdhëniet mes parashikuesve dhe rezultatit brënda një entiteti apo subjekti të caktuar. Kur përdoret ky model supozohet se diçka brënda subjektit mund të ndikojë në rezultatet e variablave dhe prandaj lind nevoja të bëhën kontrolle për kërë gjë. Kjo është dhe arsyeja sepse supozohet se termi i gabimit dhe variablat parashikuese janë të lidhur midis tyre. MEK bën të mundur heqjen e këtyre karakteristikave të cilat nuk ndryshojnë në kohë për secilin nga subjektet, për të mundësuar vlerësimin e efektit neto. Një tjetër supozim i rendësishëm kur përdorim MEK është fakti se karakteristikat që nuk ndryshojnë me kalimin e kohës, për secilin nga subjektet janë unike. Në mënyrë të përmbledhur mund thë themi se,në fund të fundit, MEK studion shkaqet e ndryshimeve brënda subjekteve. Modeli i Efektit Konstant (MEK), nënkupton që (ci) trajtohet si jorastësor por i ndikueshëm nga faktorë të matshëm dhe të observueshëm (Woodridge, 2010). Modeli i Efektit të Rastësishëm, nga ana tjetër, përdoret kur ndryshimet midis subjekteve 69

81 supozohet të jenë të rastësishem dhe të pakorreluara me variablat e pavarura të përfshira në model (Torres-Reyna, 2007). Ai përdoret edhe kur mendohet se ndryshimet mes subjekteve kanë influencë mbi variablin e varur. Sipas, Modeli i Efektit të Rastësishëm (MER) nënkupton pavarësi të termit të pashpjegueshmërisë (ci) nga faktorët e observueshëm dhe të përfshirë në analizë. Kjo pavarësi, nga ana e saj, nënkupton që kovarianca mes termit ci dhe variablave të përfshirë në analizë Xit, është zero (Woodridge, 2010). Një nga metodat më të zakonshme për të vlerësuar modelet që analizojnë të dhënat panel, është metoda e shumës së katrorëve më të vegjël (Pooled OLS 32 ). Në mënyrë që kjo metodë të rezultojë e përshtashme duhet të plotësohen disa kushte, ku ndër më të rëndësishmet mund të përmendim homoskedasticitetin dhe mungesën e autokorrelacionit. Nëse këto kushte përmbushen dhe vlerësimi i të dhënave më metodën e shumës së katrorëve më të vegjël (OLS) rezulton eficient, ateherë kjo metodë klasike do të mjaftonte për të shqyrtuar ndikimin e faktorëve makro mbi fluksin e remitancave. Në rastet kur këto kushte nuk plotësohen dhe të dhënat rezultojnë me heteroskedasticitet apo korrelacion serial, atëhere këto rezultate nuk janë më eficiente dhe, si pasojë, lind nevoja për të përdorur metoda të tjera vlerësimi. Këto metoda të tjera duhet të jenë të përshtatshme me natyrën e të dhënave dhe duhet të eliminojnë gabimin e vlerësimit të rezultuar nga OLS. Për ta realizuar këtë, në ndihmë vijnë metodat e vlerësimit që janë specifike për MER apo MEK. Vlerësimi i modelit të Efektit të Rastësishëm mëposhtëm: Modeli i Efektit të Rastësishëm (Random Effect Model) ndërtohet sipas ekuacionit të Y it = X i β + ν it (4.8) ku E[υ it X i ] = 0, X i = (x i,1, x i,2, x i,t ) dhe ν it = u it + c i, Eficienca e rezultateve në modelet e rastësishme ndikohet nga metoda e përdorur për të vlerësuar koeficientët β-ta. Metodat kryesore që përdoren për të vlersuar këtë model janë metoda e katrorëve më të vegjël të pergjithshëm (Generalized Least Square- GLS) dhe metoda e 32 Pooled OLS është pjesë e modeleve të regresionit që përdoren kur kemi të bëjmë me të dhënat panel. Diferenca kryesore e tij me OLS, është se nuk mban parasysh dimensionet e njësive të observuara. 70

82 maksimizimit të gjasave (Maximum Likelihood) Në rastet kur vlerësimi i β-ve behët nëpërmjet metodës (GLS), testi që përdoret në vlerësimin e rezultateve është testi Wald. Ky test përdoret për të testuar hipotezën zero H 0 : β i = 0, kundrejt hipotezës alternative H a : β i 0 per i=1,2..k, pra vlefshmërinë e modelit të vlerësuar (ku k është numri i variablave të pavarur). Nëse të dhënat panel nuk plotësojnë supozimet mbi të cilat ndërtohet Modeli i Efektit të Rastësishëm (MER), atëherë vlerësimet e marra me metodën e katrorëve më të vegjel (OLS) janë eficiente dhe nuk është nevoja e përdorimit të këtyre metodave të tjera. Mungesa e efektit rastësor është realizuar përmes testit të Breusch-Pagan. Vlerësimi i Modelit të Efektit Konstant (Fixed Effect) Në shumë raste përdorimi i të dhënave panel ka si qëllim të identifikojë se sa ndihmon shkalla e ndryshueshmërisë mes njësive të observuara, në shpjegimin e variablit të interesit. Analiza e të dhënave panel nëpërmjet Modelit të Efektit Konstant (MEK) lejon që c i të jëtë në mënyrë arbitrare i lidhur me parametrat Xit. Kjo lidhje mundëson përfshirjen e ndryshueshmërisë mes njësive të observimit si faktor shpjegues. Modeli i Efektit Konstant (MEK) bazohet në specifikimin e mëposhtëm: Y j = X i β + c i j T + u i (4.9) ku Y j (1,nt)përfaqëson variablin e varur të modelit, X i (k, nt) përfaqëson matricën e parametrave, ci përfaqëson termin e pashpjegueshmërisë, jt, vektorin-njësi (T x 1) dhe ui gabimin e rastësishëm të modelit. Variabli i pashpjegueshmërisë quhet konstant, sepse përfaqëson ndryshueshmërinë e të dhënave në kohë por ngelet konstant për çdo njësi observimi. MEK mund të vlerësohet nëpërmjet metodës së katrorëve më të vegjel të përgjithësuar (FE-GLS). Lehtësimi i MEK nga kufizimi i pandikueshmërisë së parametrave mbi termin e pashpjegueshmërisë, e bën këtë model më të përshtatshëm se modeli i Efektit të Rastësishëm (MER). Pavarësisht përmirësimit të përshtatshmërisë, ky model nuk mund të përdoret nëse në të përfshihen varibla të cilat nuk ndryshojnë në kohë si, për shembull, gjinia, edukimi (arsimimi) etj. Për të mundësuar vlerësimin e të dhënave panel në të cilat përfshihen variabla konstant në kohë por të ndryshueshëm ndërmjet njësive të observimit, përdoret metoda e katrorëve më të vegjel me variabël dummy (LSDV). Kjo 71

83 metodë (LSDV), është një teknikë shumë e përdorur pasi është e lehtë në aplikim dhe realizon një interpretim të kënaqshëm. Kjo metodë vlerësimi bëhet problematike dhe jo eficiente nëse kemi një numër të vogël observimesh në kohë dhe një numër shumë të madh observimesh në njësi. Përzgjedhja mes Modelit të Efektit të Rastësishëm (MER) dhe Modelit të Efektit Konstant (MEK). Përzgjedhja e metodës më të mirë të vlerësimit do të realizohet përmes aplikimit rigoroz të testeve statistikore të përshtatshmërisë së modelit (goodness of fit tests). Kur analiza empirike bazohet në të dhëna panel, përzgjedhja e modelit që përshtatet më mirë me të dhënat dhe jep vlerësimin më të mirë (më eficient) synon të përzgjedhë mes MEK dhe MER. Kjo përzgjedhje realizohet nëpërmjet testit Hausman i cili bazohet në diferencën e shumës së katrorëve të mbetjeve (SSR) të MER dhe MEK. Meqënëse MEK është metodë konsistente ku termi i pashpjegueshmërisë c i është i lidhur me parametrat, ndërkohë MER në një situatë të tillë humbet eficiencë, një diferencë e lartë mes shumës së mbetjeve në katror interpretohet si evidencë kundër vlerësimit të të dhënave panel me modelet e efektit të rastësishëm, pra nëse pranohet hipoteza H0, modeli që përshtatet me të dhënat është MEK; nëse pranohet hipoteza alternative, modeli me rezultatet më eficiente është MER. Statistika Hausman ka shpërndarje χ 2 me shkallë lirie të barabartë me një më pak se numrin i parametrave. Rezultatet finale të paraqitura në pjesën empirike dhe të interpretuara janë ato që përzgjdhen nga testi Hausman. 4.3 Vlerësimi empirik i Modelit të Gravitetit Në këtë pjesë të kapitullit do të procedohet me vlerësimin empirik të Modelit të Gravitetit. Në mënyrë të përmbledhur shpjegohen të gjitha hapat që janë ndjekur për të përzgjedhur modelin më të përshtatshëm të analizës. Në vazhdim, përmenden teste që janë aplikuar dhe rezultatet e tyre për secilin nga katër specifikimet e modelit të Gravitetit të paraqitura në seksionin Me modelin më të përshtatshëm (best fit) nënkuptojmë modelin që arrin t i shpjegojë më mirë remitancat bazuar në makro-faktorët që mendohet të përcaktojnë flukset e tyre. Kjo përzgjedhje bëhet duke parë rendësinë e modelit dhe shkallën e shpjegueshmërisë së variablit të varur nga ekuacioni i marrë në shqyrtim, si dhe duke vlerësuar rendësinë statistikore të koeficientëve të vaçantë. Hapat që u ndërmorën për ndërtimin e modelit, 72

84 janë përshkruar më poshtë: Fillimisht, specifikimet e Modelit të Gravitetit u vlerësuan me metoden e shumës së katrorëve më të vegjël (Pooled OLS) dhe rezultatet u testuan për të parë nëse regresioni linear jep rezultate të pranueshme dhe eficiente. Rezultatet u kontrolluan për praninë e heteroskedasticitetit në mbetjet e modelit nëpërmjet testit Breusch-Pagan/ Cook-Weisberg, i cili teston hipotezat në vazhdim: Ho: Varianca e mbetjeve të modelit është konstante. Ha: Varianca e mbetjeve të modelit nuk është konstante (varion sipas njësive e observimit). Nëse hipoteza zero bie poshtë, kjo do të thotë se metoda në shqyrtim nuk është eficiente. Si pasojë, duhet të përdorim të tjera metoda të analizës së të dhënave panel për të rekuperuar eficiencën e humbur nga heteroskedasticitetit. Tabela 4.2 prezanton rezultatet e testeve në të katër rastet. Rezultatete e plota gjenden në shtojcat e punimit (përkatësisht shtojcat 4.1 dhe 4.2 për specifikimin e parë; 4.8 dhe 4.9 për specifikimin e dytë; 4.16 dhe 4.17 për specifikimin e tretë dhe 4.24 dhe 4.25 për specifikimin e katërt). Tabela 4.1: Përmbledhje e rezultateve të testit të heteroskedasticitetit. Specifikimi 1 Specifikimi 2 Specifikimi 3 Specifikimi 4 Testi Breusch-Pagan / Cook-Weisberg dhe statistika χ 2 Prezenca e Heteroskedasticitetit 25,88 *** 9,42 ** 34,85 *** 23,59 *** (0,000) (0,051) (0,000) (0,035) Pozitive Pozitive Pozitive Pozitive Për të korrigjuar heteroskedasticitetin që buron nga natyra e të dhënave panel, u përdorën Modeli i Efektit të Rastësishëm (MER) dhe Modeli i Efektit Konstant (MEK). MER u vlerësua me metodat (GLS) dhe (ML). MEK u vlerësua me metodat LSDV dhe FE-GLS Të dy modelet u vlerësuan për eficiencën dhe përshtatshmërinë përmes testeve përkatëse. Në rastin e MER u përdor testi Breusch-Pagan LM, ndërsa në rastin e MEK u përdor testi F. Në mënyrë të përmbledhur, rezutatet e testimeve janë paraqitur në tablën 4.3. Rezultatet e plota 73

85 gjenden në shtojcat e kapitullit( përkatësisht, 4.3; 4.4; 4.5; 4.6 për specifikimin e parë; 4.10; 4.11; 4.12; 4.13; 4.14 për specifikin e dytë; tabelat 4.18; 4.19; 4.20; 4.21; 4.22 për specifikimin e tretë dhe 4.26; 4.27; 4.28; 4.29; 4.30 për specifikimin e katërt. Tabela 4.3: Rezultatet e testeve të përdoruara për të përzgjedhur modelin më të përshtatshëm. Specifikimi 1 Specifikimi 2 Specifikimi 3 Specifikimi 4 Testi Breusch- Pagan LM për rendësinë e MER Testi F për rendësinë e MEK Hausman Test MEK vs MER Modeli më i përsht.(best-fit) 472,81 *** (0,000) 224,01 ** (0,000) 128,05 *** (0,000) 160,43 *** (0,000) 4,53 ** 10,62 ** 5,71 ** 9,21 *** (0,032) (0,001) (0,004) (0,000) 0,05 12,78 *** 10,81 ** 20,49 ** (0,970) (0,005) (0,094) (0,039) MEK MER MER MER Përzgjedhja midis dy modeleve u bë duke bazuar në Testin e Hausman-it. Synimi në këtë pjesë është që të përftohet modeli që përshtatet më mirë me të dhënat (Tabela 4.3). Bazuar në rezultatet e testit të Hausman-it dhe në krahasimin e rezultateve nga teknikat e veçanta të vlerësimit për secilin nga modelet, varianti më i mirë në secilin nga specifikimet u përzgjodh për interpretim. Çështja në vazhdim e këtij kapitulli prezanton gjetjet kryesore të përftuara nga këto variante. Në rastin e speecifikimit të parë, edhe pse më i përshtatshëm rezulton MEK, për arsye konsistence, në shqyrtim u muar MER. Tabelat e zgjeruara gjenden tek shtojcat e këtij kapitulli (përkatësisht, tabela 4.7 për specifikimin e parë; 4.15 për specifikin e dytë; 4.23 për specifikimin e tretë dhe 4.31 për specifimin e katërt). 74

86 4.4 Gjetjet kryesore Në këtë çështje prezantohen gjetjet kryesore të analizës së ndërmarrë për të vlerësuar makro-faktorët që përcaktojnë remitancat. Siç është shpjeguar gjatë prezantimit të metodologjisë, për të vlerësuar këta faktorë janë marrë në shqyrtim katër specifikime (ekuacione) të ndryshme të Gravitetit. Të gjitha rezultatet e gjeneruara nga analiza gjenden në shtojcat e këtij kapitulli (përkatësisht tabelat 4.3; 4.11; 4.18; 4.26), ndërsa në mënyrë të përmbledhur janë paraqitur në tabelën 4.4. Duke parë se MER është modeli që përputhet më mirë, në vazhdim të punimit interpretohen në detaje të gjitha përfundimet e gjeneruara për secilin nga specifikimet. Në fund, gjetjet kryesore, në formë të përmbledhur, krahasohen me pritshmëritë si dhe me gjetjet e autorëve të tjerë që e kanë bërë studime në këtë fushë kërkimi. Specifikimi i parë (ekuacioni bazë) i vlerëson flukset e dërgesave duke marrë në konsiderate vetëm variablat bazë të modelit të Gravitetit, masën ekonomike të dy vendeve dhe distancën mes vendit të burimit dhe vendit pritës të remitancave. Shqyrtimi i rëndësisë statistikore të modelit, nisur nga hipotezat: H0: β1=β2=0 Ha: β1#β2#0, është realizuar nëpërmjet testit Wald, i cili ka shperndarje prabalitare χ². Sipas hipotezës në fuqi (Ha), koeficientët që masin ndikimin e faktorëve të modelit mbi remitancat janë të ndryshëm nga zero. Në këtë rast mund të konfirmojmë se modeli ynë ka kuptim dhe besueshmëri statistikore. Përsa i përket koeficientit të përcaktueshmërisë, R², mund të themi se vlera e tij 0,28 tregon se vetëm 28 % e variacionit në flukset e remitancave përcaktohet nga ekuacioni në fjalë. Ky nivel përcaktueshmërie nuk eshtë në nivelin e duhur, megjithatë, nëse i hedhim një vështrim këtij treguesi në të katërt specifikimet, do të dallojmë se me shtimin e variablave shpjegues, përcaktueshmëria është përmirësuar dhe ka arritur në nivele të kënaqshme. Rëndësia statistikore e çdo koeficienti, ose hipoteza H0:β i = 0 kundrejt Ha:β i 0, mund të testohet përmes krahasimit të statistikorit së përllogaritur të studentit kundrejt vlerës kritike të statistikorit t (duke mbajtur parasysh shkallët e lirisë dhe nivelin e dëshiruar të rëndësisë), ose duke parë vlerat 75

87 e p. Në rastin tonë, duke qenë se analiza e të dhënave është realizuar përmes programit statistikor Stata, për të përcaktuar rëndësinë statistikore jemi përqëndruar te vlera e p e cila raportohet nga programi. Nga sa u tha më sipër, në specifikimin e parë mund të konkludojmë se variablat që janë marrë në konsideratë nuk janë në gjendje të ofrojnë një shpjegim të kënaqshëm të variacionit në flukset e remitancave dhe për pasojë do të kalojmë te specifikimi i dyte. Tabela 4.4: Rezultatet e modeleve të përzgjedhur për secilin nga specifikimet. Specifikimi 1 Specifikimi Specifikimi 3 Specifikimi 4 Variablat Modeli Bazë i Gravitetit Efekti i Stokut te emigranteve Variablat Makroek. Qeverisja dhe stabiliteti ek. -Pol. Konstant ** 2.96 *** 1.98 (1.12) (1.79) (2.78) (1.54) Ln(PBB) V. origj *** 0.26 *** 0.19 ** 0.44 *** (3.01) (2.01) (1.96) (3.37) Ln(PBB) Shqiperisë ** *** *** (-1.41) (-1.85) (-3.59) (-4.41) Ln(Distanca) ** (-1.70) (-2.52) (-1.29) (-0.06) Ln(Stoku i 0.78*** emig.) Shqipëri-Vendi i (10.29) Ln(Eks.) Shqipëri Vendi i Ln(Imp.) Vendi i Shqipëri Ln(Kredi Private/PBB) Stabiliteti Politik Efikasiteti i Qeverisjes Cilësia e Rregullatorëve 0.81 *** (12.15) 0.06 (1.18) (-0.45) *** (-2.33) 0.43 *** (3.61) 0.07 * (1.59) ** (-2.07) (0.55) (-0.93) (-0.29) 0.09 (0.65) 76

88 Efikasiteti i Qeverisjes 0.14 (0.71) Indeksi i korrupsionit 0.09 ** (1.78) Kufiri i përb *** ` (V. Dummy) (3.02) R 2 (overall) Wald X 2 (13) (0.000) (0.000) (0.000) (0.000) Nr. Obs *** i rëndësishëm në nivelin 99 %, ** i rëndësishëm në nivelin 95 %, * i rëndësishëm në nivelin 90 % Në specifikimin e dytë, me përfshirjen e stokut të emigrantëve si variabël shpjegues, shohim që përcaktueshmëria e regresionit përmirësohet ndjeshëm. Në këtë rast kemi kaluar nga 28 % në 92 % shpjegueshmëri të flukseve të remitancave, nga variablat e pavarur të marrë në shqyrtim. Rëndësia statistikore e modelit, bazuar në testin Wald, tregon se dhe në këtë rast kemi të bejmë me një ekuacion të besueshëm, ku koeficientët janë të ndryshëm nga zero. Për sa i përket rëndësisë statistikore të parametrave individualë, mund të konkludojmë se faktorë statisitikisht të rëndësishëm rezultojnë të jenë stoku i emigrantëve, si dhe PBB-të në vendin e origjinës së remitancave dhe në Shqipëri. Stoku i emigrantëve ndikon në flukset e remitancave në mënyrë pozitive. Në kushte të tjera të pandryshuara (c.p.), një rritje me një njësi në nivelin e stokut të emigrantëve do të çonte në një rritje prej 0,78 njësi në nivelin e remitancave. Përsa i përket PBB-së së vendit nga burojnë remitancat, ndikimi i këtij faktori është i rëndësishëm dhe pozitiv. Kështu, nëse të gjitha kushtet e tjera mbeten të pandryshuara dhe niveli i PBB-së në vendin ku jetojnë emigrantët do të rritet me një njësi, niveli i remitancave drejt Shqipërisë gjithashtu do të rritet me thuajse 0,26 njësi. PBB-ja e Shqipërisë gjithashtu rezulton të jetë një faktor statistikisht i rëndësishëm (në 5% nivel rëndësie), por kahu i këtij ndikimi është negativ. Përmirësimi i situatës ekonomike në Shqipëri çon në uljen e nivelit të remitancave, dhe e kundërta. Një rritje me një njësi në nivelin e PBB-së së Shqipërisë (c.p.) do të çonte në uljen e remitancave me 0,45 njësi. Distanca në këtë specifikim nuk rezulton të jetë një faktor statistikisht i rëndësishëm. Në specifikimin e tretë ekuacioni i Gravitetit pasurohet me flukset tregtare dhe me 77

89 treguesin e raportit të kredisë private ndaj PBB-së. Treguesi i parë përfaqson bashkëveprimin ekonomik midis dy vendeve ndërsa i dyti përfaqson zhvillimin e sektorit financiar (ky tregues është një matës i mirë i kostove të transferimit të remitancave). Për sa i përket rëndësisë statistikore të parametrave individualë, mund të konkludojmë se në këtë specifikim të tretë faktorët statisitikisht të rëndësishëm rezultojnë të jenë stoku i emigrantëve, masa ekonomike në dy vendet si dhe treguesi i raportit të kredisë private ndaj PBB-së. Stoku i emigrantëve dhe PBB-të në dy vendet kanë pak a shumë të njëjtën masë dhe ruajnë të njëjtin kah ndikimi si në specifikimin e dytë. Treguesi i raportit të kredisë private ndaj PBB-së rezulton të jetë një faktor statistikisht i rëndësishëm dhe që ndikon në mënyrë negative në flukset e remitancave. Një rritje prej një njësie në vlerën e tij (c.p.) do të shkaktonte një zvogëlim prej 0,03 njësish në vlerën e remitancave. Në këtë specifikim flukset tregtare, sikurse dhe distance nuk rezultojnë të jenë faktorë statistikisht të rëndësishëm në shpjegimin e flukseve të remitancave. Mesa duket, treguesi i zhvillimit të sektorit financiar është një përafrues më i mirë i kostove të transferimit sesa distanca mes vendeve. Në specifikimin e katërt ekuacioni i Gravitetit pasurohet me indikatorët që masin qëndrueshmërinë politike dhe cilësinë e qeverisjes, si dhe me variablin dummy që përfaqëson kufirin e përbashkët. Ky është ekuacioni ku janë përfshirë të gjithë variablat e marrë në shqyrtim. Treguesi i përcaktueshmërisë tregon se 93.4 % e variacionit në flukset e remitancave shpjegohet pikërisht nga këta faktorë. Rëndësia statistikore e modelit bazuar në testin Wald, tregon një ekuacion të besueshëm, ku koeficientët janë të ndryshëm nga zero. Për sa i përket rëndësisë statistikore të parametrave individualë, mund të konkludojmë se në këtë specifikim, faktorët statisitikisht të rëndësishëm rezultojnë të jenë PBB-të në vendin e origjinës së remitancave dhe në Shqipëri, stoku i emigrantëve si dhe kufiri i përbashkët. Ndikimi i PBB-së së Shqipërisë në nivelin e flukseve është negativ, që do të thotë se përmirësimi i kushteve në ekonominë e Shqipërisë çon në uljen e nivelit të remitancave dhe keqësimi në të kundërtën. Një rritje me një njësi në nivelin e PBB-së së Shqipërisë (c.p.) do të çonte në uljen e remitancave me 0,8 njësi. Përsa i përket PBB-së së vendit nga burojnë remitancat, bazuar në rëndësinë e tij statistikore dhe në shenjën që ka ky parametër, ndikimi i tij në variacionin e flukseve të remitancave është i rëndësishëm dhe pozitiv. Kështu, nëse të gjithë kushtet e tjera ngelen të pandryshuara dhe niveli i PBB-së në vendin ku jetojnë emigrantët rritet me një njësi, niveli i remitancave drejt Shqipërisë gjithashtu do të rritej me thuajse 0,43 njësi. Stoku i emigrantëve rezulton të jetë një faktor 78

90 statistikisht i rëndësishëm, i cili i ndikon flukset e remitancave në mënyrë pozitive. Në kushte të tjera të pandryshuara, një rritje me një njësi në nivelin e stokut të emigrantëve do të çonte në një rritje prej 0,81 njësi në nivelin e remitancave. Kufiri i përbashkët mes vendit nga burojnë remitancat dhe Shqipërisë duket se ka një ndikim statistikisht të rëndësishëm. Ndarja e të njëjtit kufi midis vendeve rrit nivelin e flukseve të dërguara. Në rastin e Shqipërisë kjo gjë është plotësisht e pritshme, po të llogarisim se pjesa më e madhe e remitancave në vend vërshojnë nga dy vendet fqinje, Greqia dhe Italia. Treguesi i raportit të kredisë private ndaj PBB-së në këtë rast nuk rezulton një faktor statistikisht i rëndësishëm. Një arsye e mundshme mund të jetë fakti se kostot e transaksionit mund të përfaqësohen më mirë nga treguesi i kufirit të përbashkët. Krahasuar me specifikimin e tretë, flukset tregtare duket sikur kanë njëfarë rëndësie statistikore, megjithatë, krahasuar me treguesit e tjerë ajo është e ulët. Përsa u përket indikatorëve që përfaqsojnë qëndrueshmërinë politike dhe cilësinë e qeverisjes, indikatori me ndikim statistikisht të rëndësishëm rezulton të jetë ai që mat perceprimin e korrupsionit. Ky indeks ndikon pozitivisht në flukset e remitancave. Megjithatë, mund të themi se pritjet që kishim mbi rëndësinë e ndikimit të të gjithë indikatorëve të mësipërm në nivelin e fluksit të remitancave nuk janë përmbushur. Një arsye e mundshme në këtë pike mund të jetë dhe motivi altruist që mbizotëron remitancat drejt Shqipërisë. Lueth dhe Arranz (2008) në punimin e tyre kanë gjetur se këta faktorë janë tejet të rëndësishëm por rëndësia e tyre merr vlerë sidomos në rastin e remitancave për arsye investimi. Mirëqeverisja, korrupsioni i ulët dhe stabiliteti politik janë disa nga përthithësit kryesorë të remitanacave në formën e investimeve. Nisur nga analiza e katër specifikimeve të shqyrtuara më sipër, në pjesën në vazhdim paraqitet një përmbledhje e gjetjeve kryesore si dhe bëhet krahasimi i tyre me pritshmëritë që kishim si dhe me gjetjet e autorëve të tjerë që kanë bërë studime në këtë fushë specifike kërkimi. Pavarësisht rasteve të ndryshme të marra në shqyrtim, faktorët kryesorë që kanë një ndikim të rëndësishëm në përcaktimin e flukseve të remitancave, janë masa ekonomike e vendeve nga burojnë remitancat, masa ekonomike e Shqipërisë, stoku i emigrantëve dhe kostot e transferimit. Masa ekonomike (PBB) në vendin e burimit të remitancave ka një ndikim pozitiv në nivelin e flukseve të dërguara. Sa më të zhvilluara ekonomikisht të jenë vendet ku jetojnë dhe punojnë emigrantët, aq më i lartë është dhe niveli i flukseve të remitancave që buron prej tyre. Ndikimi pozitiv i këtij treguesi është në përputhje me rezultatet që prisnim prej tij dhe në përputhje dhe me rezultatete e përftuara nga punime të tjera të kësaj fushe. Ndër më kryesoret 79

91 mund të përmendim punimet e Straubhaar (1986), Schiopu dhe Siegfried, (2006), Vargas-Silva dhe Huang (2006), Kemegue et al, (2011) etj. Masa ekonomike (PBB) e Shqipërisë ka një ndikimim të rëndësishëm dhe negativ në flukset e remitancave. Ky përfundim është në kundërshtim me gjetjet e Lueth dhe Arranz (2008), Kock dhe Sun (2011), Docquier et al. (2012) dhe Ahmed dhe Martinez-Zarzoso (2014). Sipas tyre, situata ekonomike në vendin e destinacionit të remitancave është faktor i rëndësishëm, i cili i ndikon pozitivisht në flukset e remitancave. Një situatë më e mire ekonomike në vendin e destinacionit rrit nivelin e remitancave drejt vendit të origjinës së emigrantit dhe njëkohësisht tregon për dominancën e motivit të investimit, krahasuar me motivin altruist lidhur me remitancat. Edhe pse në kundërshtim me gjetjet e këtyre autorëve, përfundimet tona janë të njëjta me ato që prisnim. Kur motivi i dërgimit të remitancave dominohet nga altruizmi, një situate ekonomike e përkeqësuar në Shqipëri do të rriste flukset e remitancave dhe një situate e përmirësuar do t i ulte ato. Në një periudhë me vështirësi ekonomike, emigrantët do ishin akoma më të prirur të ndihmonin familjen e tyre në veshtirësi. Në të njëjtin përfundim kanë arritur edhe Bouhga-Hagbe (2006). Ndikimi i stokut të emigrantëve rezulton i rëndësihëm dhe pozitiv, ashtu siç ishin dhe pritshmëritë. Ky përfundim është në përputhje me rezultatet e përftuara nga studime të tjera në këtë fushë, të realizuara nga Freund dhe Spatafora (2005), Ahmed dhe Martinez-Zarzoso (2014) dhe Lüeth-Arranz (2006). Përsa i përket distancës gjeografike, pjesa më e madhe e studimeve në këtë fushë tregojnë se ky faktor është i rëndësishëm dhe se ndikon në mënyrë negative mbi nivelin e flukseve. Në rastin tonë, në specifikimin e parë, përfundimet tregojnë për një ndikimim të rëndësishëm. Në rastet e tjera, me përfshirjen e treguesve si raporti i kredisë private ndaj PBB-së dhe kufiri i përbashkët, distanca nuk ka më rëndësinë e fillimit. Kjo gjë tregon se distanca nuk është një përfaqësuese aq e mirë e kostove të transferimit sa edhe dy treguesit e tjerë. Megjithatë, nisur nga rezultatet e të tre këtyre treguesve së bashku, përfundimi është i qartë: Sa më e ulët të jetë kostoja e transferimit të remitancave, aq më i lartë niveli i tyre dhe e kundërta. 80

92 4.5 Përfundime Qëllimi kryesor në këtë kapitull ishtë evidentimi dhe analiza e makro-faktorëve që përcaktojnë flukset e remitancave nga emigrantët shqiptarë. Kjo analizë u krye përmes modelit të Gravitetit, duke përdorur të dhënat dypalëshe të remitancave për 14 vende gjatë periudhës Në shqyrtim u morën katër ekuacione të ndryshme Graviteti. Në ekuacionin fillestar u përfshinë vetëm variablat që ndikojnë në mënyrë direkte në masën ekonomike dhe distancën mes vendeve. Më tej, hap pas hapi, ekuacionet u zgjeruan me variabla, të cilët i përcaktojnë në mënyrë indirekte këto dy dimensione të Gravitetit. Variabla të pavarur në këtë studim janë konsideruar të gjithë makro-faktorët të cilët mendohet se përcaktojnë flukset e remitancave. Përzgjedhja e tyre është bërë nisur nga shqyrtimi i literaturës në këtë fushë, si dhe nga mundësia për t i përfshirë ato në studim. Përfshirja e tyre është ndikuar nga mundësia për të konvertuar një koncept apo faktor teorik në indeks apo variabël të matshëm, nga rëndësia që këta faktorë paraqesin në kontekstin shqiptar si dhe nga mundësia për të siguruar të dhënat. Bazuar në modelet dhe teknikat e posaçme të analizës së të dhënave panel, u arrit në disa përfundime. Rreth 90 për qind e variacionit në flukset bilaterale të dërgesave mund të shpjegohet nga variablat e marrë në shqyrtim dhe në veçanti nga madhësia ekonomike e vendit të origjinës dhe vendit pritës të dërgesave, nga stoku i emigrantëve si dhe nga kostot e transferimit. Koeficienti negativ i ndikimit të PBB-së së Shqipërisë konfirmon pritjen që motivi kryesor i dërgimit të remitancave në Shqipëri është ai i altruizmit. Me përmirësimin e situatës ekonomike në vend ulet niveli i flukseve të dërguara drejtë Shqipërisë, dhe e kundërta. Mbizotërimi i motivit altruist në dërgimin e remitancave ndaj motivit të investimit, shpjegon dhe ndikimin jo të madh të indikatorëve që përfaqësojnë stabilitetin dhe mirëqeverisjen në nivelin e flukseve. Përsa i përket distancës midis vendeve, ajo në vetvete nuk luan rol statistikisht të rëndësishëm megjithatë, treguesit e tjerë që përfaqësojnë koston e transferimit të remitancave, si zhvillimi i sektorit financiar apo dhe kufiri i përbashkët, rezultojnë të jenë faktorë të rëndësishëm shpjegues. 81

93 5. Faktorët mikro-përcaktues të remitancave: evidencë nga Selaniku Greqia së bashku me Italinë janë dy vendet ku kanë emigruar pjesa më e madhe e shqiptarëve. Pas rënies së komunizmit në Shqipëri, një numër i madh individësh emigruan drejt Greqisë për të kërkuar punë dhe mundësi më të mira jetese. Kufiri i përbashkët tokësor me këtë vend e nxiti akoma dhe më shumë përzgjedhjen e tij krahasuar me vendet e tjera. Në atë kohë, grupe të tërë emigrantësh të paligjshëm, filluan të vërshonin drejt tokës Helene. Të dhënat dhe statistikat mbi emigrantët shqiptarë në Greqi në atë kohë janë të pakta. Shkaku kryesor është se institucionet shqipëtare, ashtu dhe ato greke, përjetuan vështirësi në mbledhjen e tyre, nisur sidomos nga natyra e emigrimit (ACIT, 2012). Sipas Hatziprokopiou (2003), emigrantët identifikohen si grupe sociale të cilët jetojnë në kushte veçanërisht të vështira dhe janë të kërcënuar apo rrezikuar në përballjen me institucionet në shoqëritë pritëse. Kjo përballje varet nga karakteristikat e vendit pritës dhe ka qenë veçanërisht e ashpër në rastin e Greqisë. Si pasojë, evidentimi i vështirësive me të cilat përballen emigrantët si dhe garantimi i mbrojties nga ana e vendit të tyre të origjinës, duhet të jetë një e drejtë institucionale. Kjo gjë mund të arrihet përmes monitorimit të vazhdueshëm të tyre dhe për t i ndihmuar ata mund të shërbejnë jo vetëm institucionet por të gjithë ata që mund të japin kontribut, qofshin individë, studiues apo organizata të ndryshme. Që nga viti 1990, integrimi i komunitetit të emigratëve shqiptarë që jetojnë dhe punojnë në Greqi ka qenë një proçes i gjatë dhe tepër dinamik. Pavarësisht vështirësive të fillimit, pjesa më e madhe emigrantëve patën sukses në ndërtimin e jetës së tyre në këtë vend, por rutina e tyre u ndërpre vitet e fundit si pasojë e vështirësive ekonomike me të cilat po përballet ky shtet. Greqia konsiderohet ndër vendet e BE-së që e ka ndjerë më thellë krizën financiare të vitit 2008 dhe pasojat e saj. Të parët që përjetuan pasojat e kësaj krize ishin pikërisht emigrantët dhe sidomos ata që punonin në ndërtim, shërbime apo turizëm (Baldwin- Eduarts, 2004). 82

94 Baza empirike e të dhënave në këtë pjesë të hulumtimit konsiston në intervistimin e 200 emigrantëve shqiptarë që jetojnë në Greqi, më konkretisht në qytetin e Selanikut 33. Selaniku është një ndër qytetet kryesore të Greqisë. Ndër vite emigrantët shqiptarë të cilët jetojnë dhe punojnë në këtë qytet kanë qenë objekt i shumë studimeve, megjithatë, duhet theksuar se pjesa më e madhe e këtyre studimeve kanë qenë të fokusuar në aspektin social të jëtës së tyre. Në këtë kapitull paraqitet një pamje të përgjithshme e jetesës së emigrantëve në këtë komunitet. Në kuadër të situatës së rënduar ekonomike në Greqi si dhe problemeve madhore që po hasin në veçanti emigrantët shqiptarë atje, u mendua që të studiohej nga afër situata e tyre ekonomike. Gjithashtu, përmes të dhënave të siguruara, është evidentuar edhe impakti që ata kanë pasur ndër vite dhe ende vazhdojnë të kenë në ekonominë e Shqipërisë (përmes remitancave drejt familjeve të tyre në Shqipëri). Në kohë, vlerat e remitancave të emigrantëve në drejtim të Shqipërisë kanë ndryshuar (Grafiku 3.1). Faktorët që ndikojnë në vlerat e remitancave, në literaturë grupohen në mikro dhe makro faktorë përcaktues. Faktorët makro-përcaktues janë trajtuar gjërësisht në kapitullin e katërt. Në këtë kapitull rëndësi e veçantë u kushtohet mikro-përcaktuesve. Kapitulli përbëhet nga pesë pjesë kryesore. Në pjesën e parë paraqiten disa të dhëna të përgjithshme mbi emigracionin e shqiptarëve drejt shtetit grek, duke u përqëndruar te qyteti i Selanikut. Rëndësi i kushtohet dhe krizës financiare të vitit 2008 dhe pasojave të saj në këtë vend. Në pjesën e dytë paraqiten veçoritë e anketimit të ndërmarrë në këtë studim. Fillohet me metodologjinë e ndjekur dhe më pas kalohet te prezantimi i rezultateve. Në pjesën e tretë theksi vendoset tek analiza e mikro-përcaktuesve. Kapitulli përmbyllet me një përmbledhje të rezultateve të analizës. Në pjesën e katërt paraqitet një përmbledhje e rezultateve të analizës. 5.1 Emigrimi i shqiptarëve në Greqi Eksodi i madh i refugjatëve shqiptarë të cilët kaluan kufirin drejt shtetit Grek ndodhi gjatë viteve Në atë përiudhë, arsyet për t'u larguar nga vendi ishin kryesisht politike, megjithatë edhe faktorët ekonomikë kanë pasur rol të rëndësishëm. Kundërvënia dhe rebelimi ndaj regjimit komunist ishin në themel të përpjekjeve të të rinjve. Qeveria greke e asaj kohe 33 Ky studim në qytetin e Selanikut është mundësuar përmes një projekti Tempus. Ky i fundit kishte për qëllim të ndihmonte studentët e Shkollës së Doktoraturës të thellonin dijet e tyre si dhe të kishin mundësi të realizonin një kërkim më të avancuar në fushat me interes ndihmonte studentët e Shkollës së Doktoraturës të thellonin dijet e tyre si dhe të kishin mundësi të realizonin një kërkim më të avancuar në fushat me interes. 83

95 vendosi të hapë kufinjtë dhe të lëshojë një numër të madh vizash në mënyrë që pjesëtarët e minoritetit grek të ribashkoheshin me familjet e tyre përtej kufirit. Shumë prej tyre kishin qenë të ndarë për mbi 40 vjet. Pas asaj periudhe të parë, arsyet e emigrimit ndryshuan rrënjësisht nga politike në ekonomike. Mundësitë më të mira të jetesës dhe dalja nga skamja që kishte kapluar vendin, ishin objektivat kryesorë të emigrantëve që kapërcenin kufirin në mënyrë të paligjshme (Goro, 2004). Sipas të njëjtit autor, numri i emigrantëve shqiptarë që kaluan në Greqi midis 1990 dhe 1994 është vlerësuar të jetë rreth Greqia ishte destinacioni kryesor i emigrantëve pasi rrugët detare drejt Italisë u bllokuan prej kontrolleve të rrepta në portet në të dy anët e Adriatikut. Duke qenë se kufiri midis Greqisë dhe Shqipërisë ishte i gjatë dhe i vështirë për për t u ruajtur, shumë të rinj nisën kapërcimin e tij në këmbë (Karydis, 1996). Shteti grek nuk ishte i përgatitur për një fluks të tillë emigrantësh, pasi Greqia kurrë nuk kishte përjetuar një fenomen të tillë më parë. Në periudhën , nuk kishte asnjë politikë konkrete për emigracionin dhe institucionet e specializuara për këshillimin apo orientimin ligjor, social dhe ekonomik të emigrantëve nuk ekzistonin. Për më tepër, emigrantët ishin të përjashtuar nga ndihma dhe shërbimet sociale në lidhje me sigurimin e strehimit, kujdesin shëndetësor dhe sigurinë personale (Megas, 1999). Emigrimi ekonomik i një pjese të popullsisë pati një rëndësi të madhe për Shqipërinë. Dy fushat kryesore ku u ndje impakti i rëndësisë së emigrantëve, ishin aftësitë profesionale që ata akumuluan në vendin pritës si dhe remitancat drejt vendlindjes dhe familjeve të lëna pas. Njohuritë teknike dhe përvoja e punës, të marra nga punëtorët shqiptarë në Greqi, janë përdorur për modernizimin e prodhimit në momentin që emigrantët e parë u kthyen në Shqipëri (Kontis, 1995). Remitancat janë konsideruar si një një burim shumë i rëndësishëm financiar për zhvillimin e sektorit privat në Shqipëri. Një pjesë e konsiderueshme e familjeve shqiptare kanë qenë të varura prej tyre thjesht për të siguruar mbijetesën. Megjithatë, duhet theksuar se jo vetëm Shqipëria, por dhe Greqia pati avantazhet e saj nga ky emigracion. Sipas Theodoros Dizelos (Vidali, 1999), një nga pasojat pozitive ishte se shqiptarët u punësuan me paga të ulëta dhe shpesh pa sigurime shoqërore. Kjo gjë çoi në uljen e kostove të prodhimit si dhe në efekte pozitive mbi konkurrencën e eksporteve greke. Punëtorët shqiptarë patën një ndikim pozitiv në PKB 34 -në greke, sidomos në sektorin primar ku shumica e tyre ishin të punësuar. Ata kontribuan gjithashtu në rritjen e totalit të shpenzimeve të konsumit dhe të të ardhurave të kategorive të caktuara të qytetarëve grekë, si pronarët e pasurive të patundshme. Me 34 Prodhimi Kombetar Bruto. 84

96 fjalë të tjera, punëtorët shqiptarë dhe familjet e tyre ndihmuan në rritjen e konsumit privat të mallrave dhe shërbimeve në Greqi. Emigrantët shqiptarë në Greqi përbëjnë rreth 58 % të totalit të emigrantëve që jetojnë dhe punojnë në këtë vend dhe sipas censusit të popullsisë në vitin 2001, numri i përgjithshëm i shqiptarëve atje ishte rreth individë (Maroukis, 2008). Në vitin 2010 ky numër shkoi në (Kokkali, 2012). Përsa u përket karakteristikave të këtyre emigrantëve, rezulton se mosha mesatare e tyre është relativisht e re. Sipas ACIT (2012), 15 % e emigrantëve shqiptarë në Greqi janë midis intervalit të moshës 25 dhe 29 vjeç, pothuajse 57% e tyre midis intervalit të moshës 20 dhe 50 vjeç dhe 25 % nën moshën 16 vjeç. Kjo karakteristikë e këtyre emigrantëve tregon për potencialin e madh në forcën punëtore që ata mbartin. Përsa i përket punësimit, para fillimit të krizës, të punësuar ishin 88 % e meshkujve dhe 47 % e femrave (MMO, 2007). Shkalla e punësimit të meshkujve ishte shumë më e lartë për shqiptarët sesa për grekët, por ajo ishte më e ulët kur krahasohet me emigrantët e tjerë. Lidhur me shpërndarjen sektoriale, në vitin 2001 pothuajse 25 % e emigrantëve shqiptarë kanë punuar në sektorin e bujqësisë, por 5 vjet më vonë kjo shifër ishte vetëm 11 %. Ndërtimi mban pjesën më të madhe dhe është rritur me kalimin e kohës. Përsa u përket investimeve, shqiptarët nuk kanë qenë shumë të interesuar në pasuritë e patundshme në Greqi. Vetëm rreth 15 % e tyre e kanë një pronë në këtë vend (ACIT, 2012 sipas MMO, 2007). Përsa i përket nivelit arsimor, pjesa më e madhe e tyre (70%) rezultojnë të kenë mbaruar ciklin e parë dhe të dytë të sistemit arsimor 35 (ACIT, 2012). Siç u parashtrua dhe në hyrje të këtij kapitulli, studimi në fjalë është zhvilluar në qytetin e Selanikut. Selaniku është qyteti i dytë më i madh i Greqisë si nga madhësia ashtu dhe nga masa e zhvillimit të ekonomisë, industrisë, tregtisë, por edhe e peshës në politikë. Selaniku është gjithashtu një qendër e madhe transporti për pjesën tjetër të Evropës Juglindore. Industritë më të rëndësishmë të ekonomisë së Selanikut janë industria e duhanit, tregtia dhe turizmi. Sipas censusit të popullsisë të vitit , në qytetin e Selanikut popullsia arrinte shifrën e banorëve. Emigrantët shqiptarë së bashku me ata rusë, përbëjnë më shumë se gjysmën e të gjithë imigrantëve në këtë qytet (Pratsinakis, 2009). Selaniku është një ndër qytetet më të zhvilluara të Greqisë. Ndër vite, emigrantët shqiptarë që jetojnë dhe punojnë në këtë qytet kanë qenë objekt në shumë studime. Megjithatë, duhet theksuar se pjesa më e madhe e këtyre studimeve kanë qenë të 35 Ciklin 8-vjeçar dhe të mesëm. 36 Të dhenat e Censusit: Data e aksesit 28/10/

97 fokusuara më shumë në aspektin social të jëtës së tyre. Dy temat më të debatuara në këtë fushë janë integrimi i tyre në komunitetin e këtij vendi si dhe ruajtja apo jo e identitetit të tyre kombëtar. Kështu, Hatziprokopiou (2006) në librin e tij paraqet në mënyrë të detajuar se si imigrantët shqiptarë kanë arritur të integrohen në qytetin e Selanikut Ai ka analizuar sfidat kryesore që emigrantët shqiptarë kanë qenë të detyruar të kapërcejnë ndër vite. Pratsinakis (2009), në punimin e tij ka arritur në përfundimin se në krahasim me emigrantët rusë, emigrantët shqiptarë vendosën të ndjekin rrugën e padukshmërisë etnike për të mbijetuar në një mjedis social jo shumë dashamirës. Sipas tij, nga njëra anë kjo strategji aktive bëri që deri diku ata të arrinin të pranoheshin nga vendasit, por nga ana tjetër ajo bëri që ndër vite të mos arrihej të ndërtohej një komunitet etnik shqiptar, ashtu sikurse ka ndodhur me komunitetin rus. Pak a shumë në të njëjtin përfundim ka arritur dhe Kokkali (2012), sipas së cilës emigrantët shqiptarë nuk formojnë një komunitet në Greqi dhe kjo për shkak të fragmentimit të tyre, pjesmarrjes së ulët në rrjete sociale si dhe për pjesëmarrjes së ulët në shoqata. Përmes shembullit të Selanikut, ajo demonstroi se shqiptarët si grup nuk arrijnë të ofrojnë ndonjë shenjë të dukshme (në aspektin hapësinor) të prezencës së tyre në këtë qytet. Përsa i përket aspektit ekonomik, studimet në këtë drejtim janë thuajse inekzistente. Përmes këtij punimi synohet të pasurohet literatura në këtë fushë Kriza greke Kriza greke e quajtur ndryshe dhe kriza e borxhit të qeverisë apo dhe depresioni grek, nisi fuqishëm në fund të vitit Krijimi i saj i dedikohet kombinimit të disa shkaqeve së bashku. Kriza financiare e 2008 dhe pasojat e saj konsiderohen ndër shkaqet kryesore. Të tjerë faktorë ishin dhe pakonkurueshmëria e ekonomisë, paaftësia manaxhuese në administratë, evazioni i lartë fiskal etj. Si pikënisje e krizës konsiderohet momenti në të cilin qeveria e re socialiste e sapoardhur në pushtet në 2009, deklaroi se të dhënat e mëparshme fiskale ishin keqraportuar duke shkaktuar një rivlerësim të tyre (Matsaganis, 2013). Si pasojë deficiti buxhetor u rrit nga 3,7 % në 15,6 % të PBB-së, dhe borxhi publik nga 99,6 % në 129,4 % të PBB-së. Pasojat e këtyre ndryshimeve shkaktuan rritjen e kostos së huamarrjes për qeverinë dhe kjo gjë shumë shpejt u pasqyrua në pamundësinë për të shlyer borxhet qeveritare (Matsaganis, 2013). Sipas Krugman (2015), kriza greke në themel të saj nuk ka qene asnjeherë një krizë fiskale por një 86

98 disbalancë pagesash të cilat u manifestuan në problemet buxhetore prej paaftësive manaxhuese dhe aferave korruptive të qeverive. Nga vitit 2012, evazioni fiskal ishte nje fenomen i përhapur aq shumë, sa në bazë të Indeksit të Perceptimit të Korrupsionit (International Transparency, 2012) Greqia rezultoi të renditej e 36-ta në 100 vendet me indeksin më të lartë në BE. Ndikimi social i krizës është reflektuar në normën rekord të papunësisë, mbylljen e dyqaneve dhe bizneseve, dhe në rritjen e numrit të njerëzve të cilët përballen me përjashtimin social. Ekonomia greke është një nga ekonomitë që pati rritjen më të shpejtë në Eurozonë në vitet por që si pasojë e krizës përjetoi një recension të vazhdueshëm me një normë vjetore rritjeje negative prej -7,9 % në Nga viti 1998 deri në vitin 2011, norma e papunësisë në Greqi ishte mesatarisht 12,73 %, por në tetor 2012 arriti nivelin më të lartë prej 26,6 % (Hellenic Statistical Authority, 2015). Qëllimi në këtë pjesë të punimit është të nxjerrë në pah vështirësitë ekonomike që përjetuar emigrantët shqiptarë në qytetin e Selanikut në kohën e kryerjes së anketimit, si vendimet e tyre të mundshme në të ardhmen. 5.2 Anketimi në Selanik Baza empirike e të dhënave në këtë pjesë të hulumtimit është siguruar nga anketimi i 200 emigrantëve shqiptarë që jetojnë në Selanik. Në përgjithësi, sigurimi i të dhënave nisur nga një kampion përfaqësues emigrantësh është një sfidë e veshtirë, për dy arsye kryesore: së pari, sepse emigrantët janë një popullsi e rrallë: së dyti, sepse në disa raste, sidomos kur janë pa dokumente, ata tentojnë të fshihen dhe të qendrojnë larg vëmendjes së përgjithshme (Beauchemin et.al, 2011). Duke mbajtur në konsideratë përparësitë dhe mangësitë midis dy metodave kryesore të anketimit (intervistës, dhe shpërndarjes së pyetësorëve), intervista u gjykua si metoda më e përshtatshme. Intervistimi i emigrantëve është kryer në periudhën maj-qershor 2012, duke përfshirë çështje të tilla, si: Faktorët që çuan drejt emigrimit. Situata financiare dhe vendimet për të ardhmen. Impakti i dërgesave (remitancave) në ekonominë e Shqipërisë. Në vazhdim të punimit, tregohet në detaje se cila është metodologjia e ndjekur për të grumbulluar të dhënat dhe, më tej, prezantohen rezultatet e siguruara prej tyre. 87

99 5.2.1 Metodologjia Kampioni i popullsisë së përdorur në këtë studim është përzgjedhur me anë të teknikës të quajtur Orteku (Snowballing technique). Kjo teknikë është joprobabilitare dhe përdoret në ato raste kur kërkuesit e kanë të vështirë të identifikojnë apo aksesojnë popullsinë me interes. Hapi i parë i saj konsiston në përzgjedhjen e kampionit bazë. Me këtë term njihen individët e parë me të cilët nis studimi, dhe me pas, me ndihmën e tyre, krijohen kontakte të tjera me qëllim zmadhimin e kampionit. Në këtë anketim, si fillim u evidentuan pesë familje emigrantësh shqiptarë që jetonin në Selanik. Më tej, me ndihmën e tyre, përmes njohjeve dhe kontakteve që ata kishin numuri i të intervistuarve u rrit gjithnjë e më shumë (siç ndodh me një ortek). Shumica e intervistave u zhvilluan pasditeve në parqe apo në shtëpitë e emigrantëve. Në parqe ishte më e lehtë të intervistoje femra. Në shtëpi, zakonisht ishin meshkujt ata që përgjigjeshin. Anketimi u realizua përmes intervistës paraprakisht të strukturuar. Formati i përdorur u ndërtuar enkas për të përmbushur qëllimet dhe objektivat e synuara. Ai është i përbërë nga katër seksione dhe secili prej tyre është formuar nga pyetje me fund të hapur dhe pyetje me fund të mbyllur. Pyetjet me fund të mbyllur, nga ana e tyre, janë të ndara në pyetje me shumë alternativa dhe pyetje me përgjigje Po/Jo. Një rëndësi e veçantë i u kushtua hartimit të pyetjeve që kishin të bënin me të dhënat sasiore, si p.sh. të dhënat mbi të ardhurat e emigrantëve apo ato mbi vlerën e remitancave. Në pjesën e parë të intervistës, trajtohen pyetje në lidhje me gjininë e emigrantit, moshën, profesionin etj. Në pjesën e dytë përfshihen pyetje që synojnë të kuptojnë shkaqet që i çuan shqiptarët drejt emigrimit. Gjithashtu, në këtë pjesë shikohet edhe se si kanë ndryshuar kualifikimi apo profesioni i emigrantëve ndër vite. Në pjesën e tretë gjenden pyetje që synojnë të paraqesin situatën e tyre ekonomike dhe ndikimin e krizës në të. Në pjesën e fundit rëndësi e veçantë u është kushtuar remitancave drejt Shqipërisë. Të dhënat e grumbulluara përmes intervistave u përpunuan me atë të programit statistikor SPSS 20. Në bazë të këtij kapitulli qëndron shqyrtimi i rezultateve përshkruese (descriptive) të përftuara nga përpunimi i të dhënave si dhe analiza e tyre e mëtejshme përmes disa modeleve dhe teknikave të thjeshta si T-test, Probit dhe Shuma e Katrorëve më të Vegjël etj. Më gjerë për to do të flitet në momentin që ato do të përdoren. 88

100 5.2.2 Gjetjet kryesore Në vazhdim të punimit, prezantohen të dhënat përshkruese të përftuara nga anketimi. Duke filluar nga seksioni që trajton statusin social të emigrantit, ku përfshihen të gjithë karakteristikat socio-demografike të të intervistuarve. 1. Statusi Social Gjinia: Nga 200 emigrantë të intervistuar, 94 janë meshkuj dhe 106 femra, duke përfaqësuar përkatësisht 47 % dhe 53 % të popullatës në studim. Origjina: Shumica e të intervistuarve janë me origjinë nga pjesa jugore dhe e mesme e Shqipërisë. Më konkretisht, 17,5 % janë nga Korça, 10 % nga Elbasani, 7 % nga Pogradeci, 4,5 % nga Bilishti, 4,5 % nga Gjirokastra, 3,5 % nga Saranda etj. Mosha, statusi civil dhe përbërja e familjes: Mosha mesatare e emigrantëve është 42 vjeç, duke variurar nga 24 deri në 70 vjeç. Përsa i përket statusit civil, 10,5 % e tyre janë beqar, 85 % të martuar dhe 4,5 % të divorcuar. Përsa i përket strukturës, 47,5 % e familjeve janë të përbëra nga 4 persona, 29 % nga 3 persona, 9 % nga 1 person, 8,5 % nga 5 persona, 4,5% nga 2 persona dhe 1,5 % nga 6 persona. Arsimimi: Tabela 5.1 tregon ciklin e arsimit të emigrantëve para dhe gjatë emigrimit. Siç duket nga të dhënat, vetëm disa prej tyre i kanë vazhduar më tej studimet. Duke qenë se numri i emigrantëve me arsim primar është zvogëluar, mund të themi se ata e kanë ndryshuar nivelin e tyre të arsimit duke kaluar në një nivel më të lartë. Kështu, 15 prej 200 emigrantëve të intervistuar janë diplomuar gjatë qëndrimit në emigrim. Nëntë prej tyre kanë vazhduar një shkollë të mesme, një ka vazhduar një shkollë profesionale, katër kanë mbaruar studimet bachelor dhe një tjetër është diplomuar në master/phd. 89

101 Tabela 5.1: Arsimi para dhe gjatë emigrimit. Para emigrimit Gjatë emigrimit Arsimi Frekuenca Përqindja Frekuenca Përqindja Arsimi primar (fillor + 8/9-vjeçar) 45 22, ,0 Arsim i mesëm 67 33, ,0 Arsim teknik (profesional) 68 34, ,5 Arsim i lartë 17 8, ,5 Master/ PhD 3 1,5 4 2,0 Total , Profesioni: Për të kuptuar se si ka ndryshuar profesioni i emigrantëve ndër vite dhe për të përjashtuar ndikimet e periudhës së krizës, të intervistuarve iu kërkua informacion mbi profesionin e tyre para emigrimit, si dhe profesionin në emigrim deri në vitin Përgjigjet e të intervistuarve janë paraqitur të përmbledhura në tabelën 5.2. Siç duket nga tabela, emigrantët kanë kaluar nga punë që kërkojnë nivel më të ulët kualifikimi, në punë që kërkojnë një nivel më të lartë kualifikimi. Po të mbajmë parasysh ndryshimet në arsimin e tyre ndër vite, mund të themi se kualifikimi i emigrantëve është realizuar jashtë auditorëve, përmes praktikës së punës. Tabela 5.2: Profesioni i emigrantëve para dhe gjatë emigrimit. Profesioni Para emigrimit Gjatë emigrimit Frekuenca Përqindja Frekuenca Përqindja I/E papunë 63 31,5 15 7,5 Student 29 14,5 5 2,5 Pensionist 0 0,0 4 2,0 Shtëpiak/e 34 17,0 7 3,5 Zanatali amator 10 5,0 10 5,0 Zanatali profesionist 25 12, ,0 Fermer 6 3,0 2 1,0 Intelektual 3 1,5 1 0,5 Manaxher/Ekonomist 9 4,5 6 3,0 I vetëpunësuar 17 8,5 14 7,0 90

102 Administratë 1 0,5 9 4,5 Në shërbime 2 1, ,5 Inxhinier/ Doktor 1 0,5 2 1,0 Total Përsa i përket industrisë ku emigrantet janë të punësuar (duke u bazuar te ndërthurja të dhënave të gjinisë me profesionin), rezulton se shumica e meshkujve punojnë në ndërtim (55 %) dhe shumica e femrave në shërbime (66 %). Sipas Baldwin-Edwards (2002), pjesa më e madhe e emigrantëve në Greqi punojnë në një treg pune të segmentuar, në punë të përkohshme, me kohë të pjesshme, të rënda dhe të rrezikshme; në punë që vetë grekët zakonisht refuzojnë t i bëjnë. Në këtë kuadër, autorët përmendin sidomos ndërtimin dhe industrinë e rëndë. Po sipas tyre, roli i emigrantëve në Evropën Jugore ka kompesuar në mënyrë të përkohshme defektet strukturore të tregjeve të punës. Këto defekte janë tre lloje: Furnizim i pamjaftueshëm i punës (mungesa e ofertës). Tregje jofleksibile të punës për shkak të rregullimit. Sektorë jokonkurues me produktivitet të ulët. Sipas Psimmenos dhe Kassimati (2004), në Greqi, punësimi i emigrantëve zakonisht ndodh vetëm në sektorin sekondar, pavarsisht aftësive të tyre dhe shpesh kushtet e punës janë abuzive ose dhe të paligjshme. Të njëjtat mendime ndajnë dhe emigrantët e intervistuar dhe ku pjesa më e madhe e tyre e shprehin ndjesinë e mosvlerësimit sa duhet të punës së tyre. Arsyeja e emigrimit: Rreth 53,5 % e emigrantëve të intervistuar kanë pohuar se kanë emigruar si pasojë e vështirësive ekonomike, 18 % për të gjetur mundësi të reja dhe për të pasur një jetë sa më të mirë, 24 % për arsye familjare (ribashkim; shumica e tyre ishin gra), 1,5 % për arsye akademike dhe pjesa tjetër për arsye të tjera. Asnjë nga 200 të intervistuarit nuk disponon nënshtetësi greke. Mosha mesatare në kohën e emigrimit ka qenë 27 vjeç. 2. Situata financiare Bazuar në seksionin e dytë të intervistës, në këtë pjesë të punimit evidentohet situata financiare e emigrantëve. Kjo pjesë ndihmon për të kuptuar se si kriza që po kalon shteti grek 91

103 ndikon në jetën e tyre. Si fillim, të intervistuarve u është drejtuar pyetja A ndikoi kriza e ës në situatën tuaj financiare?. 94,5 % e tyre u përgjigjën Po dhe 5,5 % u përgjigjën Jo. Tabela 5.3 e paraqitur në vazhdim tregon se si kanë ndryshuar të ardhurat në familje para dhe pas vitit Ndryshimi i të ardhurave në këto vite u gjykua si një mates domethënes i dimensionit ekonomik të impaktit të krizës. Tabela 5.3: Të ardhurat në familje (TR-shprehur në Euro). Deri në vitin 2008 Pas vitit 2008 N Min Max Mesat. Dev.St N Min Max Mesat. Dev.St TR gjithsej TR (kryefam.) TR (bashksh.) Benefite soc TR për frymë Shënim: N numri i të intervistuarve; Dev. St devijimi standard Tabela më sipër prezanton të ardhurat në dy periudhat në shqyrtim dhe në varësi të pjestarit në familje i cili i ka siguruar ato. Përsa i përket punëzënies, në momentin e intervistës rezulton se një pjesë e madhe e meshkujve rezultojnë të papunë. Në të njëjtën kohë, është rritur punëzënia për femrat. Situata në të cilën ndodhet Greqia ka bërë që të ulet kërkesa në sektorin e ndërtimit apo industrisë duke rritur shumë nivelin e papunësisë në radhët e meshkujve. Meqenëse femrat janë më të përfshira në sektorin e shërbimeve dhe se pagat e tyre janë më të ulta se të meshkujve, duket se punëzënia e tyre nuk ka pasur problem, përkundrazi, ajo është rritur. Edhe femrat që më parë nuk kanë qenë aktive në tregun e punës, tashmë janë intergruar në të, mbase për të ndihmuar familjen në vështirësi. Para vitit 2008, të ardhurat mesatare mujore gjithsej (familjare) ishin Euro; të ardhurat mesatare të meshkujve ishin Euro dhe të femrave Euro. Pas këtij viti, ato janë respektivisht Euro, 686 Euro dhe 619 Euro. Në total, të ardhurat kanë ranë me 56,6 %. Të njëjtin fat kanë pësuar dhe të ardhurat e kryefamiljarit, të bashkëshortes, benefitet seciale apo dhe të ardhurat gjithsej. Gjatë kësaj periudhe janë ulur jo vetëm të ardhurat mesatare, por edhe të ardhurat minimale dhe maksimale për secilin nga 92

104 pjestarët në familje që i ka siguruar ato. Nga të dhënat gjithashtu rezulton se pas vitit 2008 ka familje të cilat të ardhurat mujore i kanë zero. Të gjitha këto tregojnë për situatën e vështirë financiare që kalojnë këta emigrantë. Për të kuptuar më shumë mbi impaktin e këtyre ndryshimeve në nivelin e të ardhurave, Grafiku 5.1 paraqitur strukturën e shpenzimeve në familje para dhe pas Grafiku 5.1: Struktura e shpenzimeve në familje Struktura e shpenzimeve Para viti 2008 Pas vitit 2008 Nisur nga të dhënat e grafikur 5.1, mund të themi se para vitit 2008 përdorimi i të ardhurave ka qenë i tillë: pjesa e tyre që shkonte për konsum ishte rreth 40 %; për pasuri të patundshme në Greqi, 14 %; për kursim në bankat greke 4 %; për investim në Greqi, 3%; për kursim në bankat shqiptare, 3 %; për edukimin e fëmijëve, 10, %; për blerje pasurie të patundshme në Shqipëri, 10 %; për investim në Shqipëri, 6 %; dhe për ndihmë për familjet në Shqipëri, 10 %. Pas vitit 2008, struktura ka ndryshuar. Rreth 70 % e të ardhurave shkojnë për konsum; 4, %, për strehim në Greqi; 2 %, për kursime në bankat greke; 2 %, për investime në Greqi; 4 %, për kursim në bankat shqiptare; 4 %, për investime në Shqipëri; 9 %, për edukimin e fëmijëve; 3 %, për blerje pasuri të patundshme në Shqipëri; 6 %, si ndihmë për familjet në Shqipëri. Siç shihet qartë nga të dhënat, ndryshimi i strukturës ka ndodhur në të gjithë elementët e saj përbërës. Konsumi vazhdon të klasifikohet i pari në renditje po këtë radhë më një vlërë mesatare afërsisht prej 70 %. Situata në të cilën ndodhen emigrantët ka bërë që ata të reduktojnë nivelin e remitancave në Shqipëri, ashtu sikurse dhe shpenzimet për shkollim, blerje pasurie të 93

105 patundshme, investime etj. Ulja e të ardhurave të përgjithshme ka bërë që pjesa më e madhe e tyre të shkojnë vetëm për të mbulur shpenzimet e përditshme. Përfitimet nga emigrimi: Gjatë intervistës janë bërë disa pyetje që synojnë të evidentojnë përfitimet kryesore të emigrantëve gjatë qendrimit në Greqi dhe objektivat e tyre për të ardhmen. Përfundimet nga intervista janë si vijon: 67% e të anketuarve deklarojnë se kanë përfituar përvojë profesionale në emigrim të cilën mund ta përdorin nëse kthehen në vendlindje. 33% deklarojnë se nuk kanë përfituar. 27 % e të anketuarve deklarojnë se kanë krijuar lidhje me biznese të huaja të cilat mund ti përdorin nëse kthehen. Pjesa tjetër nuk kanë krijuar lidhje të tilla. 13 % e të anketuarve deklaruan se para vitit 2008 kanë pasë menduar të ktheheshin në Shqipëri, 70,5 % deklaruan se nuk e kanë pasë menduar asnjëherë kthimin dhe 16,5 % kanë qenë në mëdyshje. 26,5 % e të anketuarve u përgjigjën se kanë ndër mend të kthehen në vendlindje së shpejti, 31 % nuk e kanë menduar këtë alternativë dhe 42,5% janë në mëdyshje. Shkaqet kryesore të marrjes në konsideratë të mundësisë për tu kthyer në vendlindje rezultojnë të jenë papunësia në Greqi, 75,5%; standardi i ulët i jetesës, 11% dhe vështirësitë në përgjithësi, 13,5%. Shkaqet kryesore të mos marrjes në konsideratë të mundësisë për tu kthyer në vendlindje rezultojnë të jenë papunësia në Shqipëri, 11%; standardi i ulët i jetesës, 66% dhe vështirësitë në përgjithësi, 23%. Siç duket qartë nga përgjigjet e të intervistuarve, pas vitit 2008, një pjesë gjithnjë e më e madhe e tyre po marrin në konsideratë mundësinë për tu kthyer në atdhe. Shkaku kryesor rezulton të jetë situata e vështirë ekonomike. Përsa i përket investimit në prona të patundshme rezulton se 80,5% e emigrantëve disponojnë një pronë në Shqipëri dhe se 29,5 % e tyre disponojnë një pronë në Greqi. Nga ndërthurja e të dhënave mbi vendimin e kthimit në Shqipëri dhe mbi ekzistencën apo jo të një prone të patundshme në Shqipëri apo Greqi, u arrit në përfundimin se nga 138 emigrantë që synojnë të kthehen, vetëm 46 kanë një shtëpi në Greqi dhe 109 kanë një shtëpi në Shqipëri. Nga këto shifra është e qartë se pronësia luan një rol të 94

106 rëndësishëm në marrjen e këtij vendimi. Mospasja e një qeraje për të paguar është një mundësi më shumë për të shqyrtuar alternativën e kthimi në atdhe. 3. Remitancat drejt Shqipërisë. Në vazhdim të punimit synohet të evidentohet kontributi i emigrantëve në ekonominë e Shqipërisë përmes remitancave drejt familjes në vendin e origjinës. Gjatë intervistës, si fillim emigrantëve i u kërkua informacion mbi faktin nëse ata ndër vite kanë dërguar apo jo remitanca drejt familjes në Shqipëri. Rreth 92 % e të intervistuarve pranuan se kanë dërguar, ndërsa 8 % nuk kanë dërguar. Më tej, atyre i u kërkua informacion mbi shumat mesatare të dërgesave ndër vite. Për të kuptuar nëse ka apo jo ndryshime në vlerat e dërgesave pas vitit 2008, të anketuarve u është kërkuar të japin informacion për to për dy periudha të ndryshme kohore. Periudha e parë përfshin vitet dhe periudha e dytë përfshin vitet pas Periudha e parë në shqyrtim ka nisur në vitin 2000, pasi gjykohet që në 10 vite pas nisjes së emigrimit, shuma e dërgesave drejt familjes të jetë më stabile dhe të ketë kaluar euforinë e viteve të fillimit. Bazuar në rezultatet e anketës, tabela 5.4 paraqet të dhënat e siguruara. Gjithashtu, në rreshtin e fundit të tabelës së mëposhtme është llogaritur dhe vlera mesatare vjetore e dërgesave ndër vite. Tabela 5.4: Remitancat (dërgesat) e emigrantëve drejt Shqipërisë. Dërgesat në vit Numri Min Max Mesatarja Dev. Stand. (në Euro) , ,14 Pas vitit , ,10 Dërgesat mesatare , , ,88 Minimumi 0 do të thotë që në disa raste mund të mos jenë kryer dërgesa gjatë një viti, por mund të jenë realizuar në vitet pasuese. Për sa u përket frekuencave të dërgesave ato luhaten nga 0 deri në 12 herë në vit, me një vlerë mesatare prej 3,4 herë në vit. Bazuar në përllogaritje të bëra nga vetë autori, shuma e përgjithshme e remitancave ndër vite llogaritet të ketë një vlerë mesatare prej 4.975,8 në vit. Kjo shumë tregon se kontributi i emigrantëve në ekonominë e Shqipërisë ka qenë shumë domethënës, pavarësisht faktit nëse dërgesat janë përdorur për të 95

107 ndihmuar familjen, apo për kursime dhe investime në atdhe. Nëse shikojmë rezultatet e shënuara në tabelë, vërejmë që nga njëra periudhë në tjetrën ka ndryshuar jo vetëm vlera mesatare e dërgesave por dhe shuma maksimale e tyre. Qëllimi kryesor i marrjes së informacionit për dy periudha është për të kuptuar nëse rënia e vëllimit të dërgesave është ndikuar apo jo nga kriza e vitit Sigurisht që faktorët që ndikojnë remitancat janë të shumtë, megjithatë fakti që kriza ka qenë shkaku kryesor që ka ndikuar nivelin e të ardhurave në familjet e emigrantëve tregon se pikërisht ky shkak mund të ndikojë dhe në ndryshimin në nivelin e dërgesave. Për të kuptuar diçka më shumë mbi këtë çështje, në vazhdim është bërë një analizë e thjeshtë e të dhënave duke përdorur teknikën e krahasimit të grupeve, të quajtur Paired sample t-test. Pyetja që ngrihet në këtë rast është: a ka ndryshim statistikisht të rëndësishëm në vëllimin e dërgesave gjatë dy periudhave në shqyrtim? Pasi u verifikua nëse përmbusheshin apo jo supozimet themelore të teknikës në fjalë, u kalua në aplikimin e saj. Rezultatet e gjeneruara nga analiza janë prezantuar në shtojcën e këtij kapitulli. Në mënyrë të përmbledhur ato janë prezantuar dhe në vazhdim: T (183) = 9,296, p < Duke gjykuar nga vlera e p konkludojmë se ekziston një diferencë statistikisht e rëndësishme në vëllimin e remitancave të dërguara në të dy periudhat. Me një interval besueshmërie prej 95 %, vlerat e dërgesave luhaten midis 7.991,60 (vlera më e ulët) dhe ,89 (vlera më e lartë). Gjithashtu, duke parë dhe rezultatet e vlerave mesatare në të dy periudhat, konkludojmë se nga periudha e parë në të dytën volumi i remitancave është ulur. Për të gjykuar mbi madhësinë e efektit të krizës në këtë ndryshim të vlerave të remitancave, në ndihmë na vjen treguesi Eta squared. Përllogaritja e tij është bazuar në formulën 6.1 dhe është paraqitur në detaje në shtojcën e këtij kapitulli. Vlera e tij rezulton të jetë 0,32 dhe ajo është interpretuar nisur nga udhëzimet e propozuara nga Cohen (1988). Sipas këtij studiuesi, vlera 0,01 tregon një efekt minimal ndikimi, vlera 0,06 një efekt të moderuar dhe vlera 0,14 një efekt të madh. Në rastin tonë, vlera prej 0,32 tregon për një efekt të konsiderueshëm të ndikimit të krizës në zvogëlimin e remitancave drejt Shqipërisë. Pyetjes "Cili do të jetë trendi i remitancave në të ardhmen", 5,4 % e të intervistuarve i janë përgjigjur se ai do të jetë i njëjtë, 74 % i janë përgjigjën se ai do të ulet dhe 20,6 % janë përgjigjur se nuk mund të bëjnë një parashikim. Fakti që pjesa më e madhe e tyre janë të bindur që remitancat do të ulen, tregon për situatën e vështirë ekonomike ku ata ndodhen dhe shpresat e pakta që gjërat të ndryshojnë në një periudhë afatshkurtër. 96

108 Në vazhdim të përpjekjeve për të evidentuar ndikimin e remitancave në ekonominë ku ato destinohen, të intervistuarve u është kërkuar të japin informacion mbi përdorimin e tyre. Rezultatet e përftuara janë paraqitur në Grafikun 5.2. Siç duket nga grafiku, konsumi është arsyeja kryesore për të cilën janë të destinuara remitancat dhe më tej vjen investimi në pasuri të patundshme. Grafiku 5.2: Përdorimi i remitancave Përdorimi i remitancave Pyetjes "Cili është motivi kryesor i dërgimit të remitancave" 43 %, i janë përgjigjur për detyrimet morale ndaj familjes; 29 %, dëshirë për të ndihmuar familjen; 5%, për të mbajtur familjen dhe përfituar trashëgiminë; dhe 23%, për arsye të tjera. 2. Pyetjes "Si i dërgoni paratë në Shqipëri" 64 %, iu përgjigjën se i dërgojnë personalisht; 13 %, përmes familjarëve ose të njohurve; 14 %, duke përdorur agjencitë e transferimit të parave; dhe 9 %, duke përdorur sistemin bankar. 3. Pyetjes "Cila është arsyeja e kësaj zgjedhjeje", 82 %, janë përgjigjur kostot; 9 %, preferenca; 7 %, besimi; dhe 2 %, të tjera. Përgjigjet e mësipërme theksojnë edhe një herë karakterin altruist të dërgesave nga emigrantët shqiptarë. Gjithashtu, afërsia e Greqisë me Shqipërinë ka bërë që pjesa më e madhe e dërgesave të vijnë në vend jashtë strukturave të posaçme të transferimit të parave. 97

109 5.3 Faktorët mikro-përcaktues të remitancave Bazuar në të dhënat e prezantuara në çështjen 5.2, ndër vite, vlerat e remitancave drejt Shqipërisë kanë ndryshuar. Faktorët kryesorë që ndikojnë vlerat e tyre, ndahen në makro dhe mikro përcaktues. Në këtë pjesë të punimit vëmendja u është dedikuar mikro-përcaktuesve. Faktorët mikro-përcaktues janë ata faktorë që varen nga karakteristikat personale të emigrantëve të tilla si gjinia, mosha, statusi civil, arsimi (shkollimi), profesioni, të ardhurat etj. Për sa i përket literaturës mbi mikro-përcaktuesit, ajo është shqyrtuar në detaje në kapitullin e tretë (çështja 3.2.3). Qëllimi final në këtë kapitull është përdorimi i të dhënave të përfituara përmes anketimit të emigrantëve shqiptarë në Selanik, për të evidentuar pikërisht këta faktorë Metodologjia Pë të vlerësuar mikro-përcaktuesit e remitancave, një pjesë e studiuesve i sigurojnë të dhënat përmes anketimit të vetë emigrantëve (Amuedo-Dorantes dhe Pozo, 2006; Holst dhe Schrooten, 2006) ndërsa të tjerë përmes anketimit të familjarëve të emigrantëve, përfituesve direkt të tyre (Gubert, 2002). Në këtë studim, të dhënat bazë janë siguruar përmes anketimit të vetë emigrantëve. Përsa i përket analizës së të dhënave, punimet në këtë fushë përdorin teknika ekonometrike të ndryshme. Ndër më kryesoret mund të përmendim MKV 37, Tobit 38, Probit 39, procedurën Heckman etj. Vite më parë MKV ishte metoda më e preferuar e analizës së mikropërcaktuesve (Lucas dhe Stark, 1985). Sipas Hagen-Zanker dhe Siegel (2007), kjo metodë nuk është shumë e përshtatshme. Ajo çon në vlerësime jo të drejta, sepse një pjesë e emigrantëve nuk dërgojnë remitanca dhe si pasojë mesatarizimi sjell anshmëri. Sipas të njëjtëve autorë, kohët e fundit, teknikat më të përdoruara janë Tobit (teknikë ku vendimi për të dërguar remitanca dhe vëllimi i dërgesave analizohen njëherazi) dhe Heckman (teknikë me dy faza, ku, në fazën e parë analizohet vendimi i dërgimit të remitancave dhe në fazën e dytë shuma e dërguar). 37 Metoda e katrorëve më të vegjël përfaqëson një metodë për vlerësimin e parametrave të panjohur në një model të regresionit linear. Qëllimi i kësaj metode është te minimizimi i dallimeve vlerave të observuara dhe vlerave të parashikuara. 38 Tobit është një model statistikor i cili përdoret për të përshkruar lidhjen midis një variabli të varur jo negativ dhe një variabli të pavarur (i cili mund të jetë dhe një vektor xi) 39 Probit, është një modeli statistikor që përdoret për të përshkruar lidhjen midis një variabli të varur dhe një variabli të pavarur. Ajo shfaqet në formën e një regresioni binar, ku variabli i varur mund të marrë vetëm dy vlera. 98

110 Në këtë punim, analiza për të vlerësuar faktorët mikro-përcaktues të remitancave është realizuar duke u bazuar në teorinë mbi përqasjen me dy faza të sugjeruar nga Heckman (1979). Kjo metodë është përdorur nga Banerjee (1984), Hoddinott (1992), Holst dhe Schrooten (2006), Goschin dhe Roman (2012) etj. Avantazhi i përdorimit të saj është se mundëson ndarjen e vendimit të dërgimit të remitancave nga vendimi mbi sasinë e dërguar. Fatkeqësisht, duke qenë se teknika në fjalë nuk mund të realizohet në mënyrë direkte përmes SPSS (softwer-it të përdorur në këtë pjesë të punimit për të analizuar të dhënat), në vazhdim të punimit analiza e të dhënave është realizuar përmes dy teknikave përbërëse, Probit dhe MKV. Në fazën e parë të analizës (fazë në të cilën shqyrtohet vendimi i dërgimit), të dhënat analizohen përmes Probit. Ekuacioni 6.2 paraqet lidhjen e supozuar midis vendimit të dërgimit të remitancave dhe faktorëve që ndikojnë në të. D = X β + Ɛ (6.2) Qëllimi në këtë rast është vlerësimi i probabilitetit që një vëzhgim me karakteristika të veçanta do të realizohet apo jo, ekuacioni 6.3. Pr(D) = 1 X) = Φ(X β) Në rastin tonë, Pr përcakton probabilitetin që të ndodhi ngjarja, Φ është funksioni i shpërndarjes standarde normale dhe β janë parametrat që do të vlerësohen. D është variabli i varur dhe përfaqson vendimin për të dërguar apo jo remitanca. Ai është një variabël dummy dhe është i barabartë me 1 nëse emigrantët dërgojnë remitanca drejt familjes së lënë pas në vendin e origjinës dhe 0 nëse ata nuk dërgojnë. 1 nëse D > 0 D = { Ɛ < X β 0 në të kundërt (6.3) X është varibli i pavarur i cili supozohet të ndikojë në rezultatin e D. Ai shfaqet në formën e një vektori të përbërë nga factorët kryesorë të cilët përcaktojnë vendimin e dërgimit. Ɛ ~ N (0, 1). Në fazën e dytë të analizës (fazë në të cilën merret vendimi mbi shumën që do të dërgohet), përdoret MKV për të parë se cilët janë variablat kryesorë që përcaktojnë variablin e varur (në rastin tonë shumën e remitancave). Kjo lidhje midis variabli të varur dhe variablave të 99

111 pavarur është një funksion linear që varet dhe nga termi i gabimit dhe ekuacioni përfaqsues i tij merr formën e mëposhtme: Ri = β0 + Σj βjvij + εi (6.4) ku Ri përfaqëson variablin e varur (shumën totale vjetore të remitancave të dërguara nga një emigrant), Vij përfaqëson variablat ekzogjenë, βj përfaqëson parametrat që përmbledhin kontributin e faktorit j në variablin e varur, dhe i përfaqëson individin. εi është termi i gabimit i shpërndarë në mënyrë të pavarur dhe njëlloj për i, me zero mesatare dhe variancë konstante σ2. Para se të kalohet te prezantimi i rezultateve të analizës, në vazhdim shpjegohen disa veçori të të dhënave të përdoruar. Bazuar në anketimin e zhvilluar, në këtë pjesë të analizës përdoren të dhënat që kanë të bëjnë me vendimin e dërgimit dhe shumat e dërgimit të remitancave (në formën e variablave të varur) si dhe karakteristikat bazë të emigrantëve si gjinia, mosha, statusi civil, përberja e familjes, arsimi (shkollimi), të ardhurat, vendimi i kthimit etj. Statistikat përshkruese të këtyre të dhënave janë prezantuar në çështjen 6.2. Përsa i përket gjinisë, nga 200 emigrantë të intervistuar, 94 janë meshkuj dhe 106 femra duke përfaqsuar përkatësisht 47 % dhe 53 % të popullsisë së intervistuar. Në punim është përdorur një variabël Dummy për përkatësinë gjinore dhe ai merr vlerën 1 nëse i intervistuari është femër dhe 0 nëse është mashkull. Arsimi përkatës i emigrantit është një tjetër faktor që mund të ndikojë sjelljen e dërgesave. Arsimi në këtë rast është një variabël i matur me shkallë dhe secila prej niveleve është përfshirë në analizë si një variabël dummy. Në analizë kemi konsideruar si bazë arsimin primar dhe më tej, Arsimi 1- Arsimi mesëm; Arsimi 2 - Arsimi profesional; Arsimi 3 - Arsim i Lartë / Master / PhD. Satusi civil, është një variabël dummy i koduar 1 nëse i intervistuari ështe i martuar dhe 0 në qoftë se jo. Përsa i përket përbërjes së familjes, në këtë anketim nuk ka raste të bashkëshortes ose fëmijëve të mitur që të jetojnë larg emigrantit, në vendin e origjinës. Vendimi për t u kthyer ose jo në Shqipëri është përfshirë si një variabël binar i koduar 1 nëse emigranti ka ndërmend të kthehet dhe 0 nese jo. Glytsos (1997) thekson rëndësinë e vendimit të kthimit në përcaktimin e sjelljes së remitancave, duke theksuar faktin se emigrantët e përkohshëm dërgojnë më shumë remitanca se ata të përhershmit. Kohëzgjatja e qëndrimit në vendin pritës është një 100

112 faktor i rëndësishëm që ndikon negativisht në tendencën për të dërguar. Pritjet normale janë që shuma e dërgesave të bjerë me kalimin e kohës së qëndrimit, duke pasur parasysh se lidhjet me vendin e origjinës bëhen me të dobëta. Sipas Briere et.al (2002), Amuedo Dorantes dhe Pozo (2006), Poirine (2006), Holst dhe Schrooten (2006), me kalimin e kohës dhe me integrimin e emigrantëve në shoqërinë e vendit pritës, tendenca është që të ulet dhe niveli i remitancave të dërguara drejt familjes. Të ardhurat e emigrantëve janë të ardhurat vjetore neto në Euro. Pritjet janë që ky variabël të jetë i rëndësishëm për shkak të faktit se faktori kryesor lëvizës i emigrimit të shqipëtarëve është ai ekonomik dhe motivi kryesor për dërgimin e remitancave është altruizmi. Për rrjedhojë, të ardhurat më të mëdha do të çojnë në sasi më të mëdha të dërgesave për të ndihmuar familjen në atdhe. Mosha mesatare e emigrantëve është 42 vjeç dhe varion nga 24 deri në 70 vjeç. Profesioni u hoq nga ekuacioni i regresionit për shkak të nivelit të lartë të korelacionit të tij me të ardhurat. Gjithashtu, u gjykua se variabli i fundit përbën një parashikues më të mirë të remitancave dhe si pasojë u përdor ai në vlerësim Gjetjet kryesore Në këtë pjesë të punimit prezantohen gjetjet kryesore të analizës mbi mikro-faktorët që përcaktojnë remitancat. Tabelat e gjeneruara gjatë modelimit të të dhënave gjenden në ankesin e këtij kapitulli. Në mënyrë të përmbledhur, përfundimet prezantohen dhe në tabelën 6.5. Në të shfaqen parametrat, devijimi standard i tyre si dhe rëndësia në varësi të nivelit të përcaktuar të rëndësisë. Në fazën e parë të analizës u përdor regresioni logjistik Probit për të parë se cilët faktorë përcaktojnë vendimin për të dërguar remitanca. Rëndësia e modelit u gjykua nisur nga treguesi i Hosmer-Lemeshow Goodnes of Fit Test. Bazuar në interpretimin e Pallant (2011), ky test është testi më i vlefshëm i cili mund ta kryejë këtë funksion nëse analiza realizohet përmes SPSS. Sipas të njëjtës autore, në mënyrë që modeli në studim të rezultojë i vlefshëm, do të duhej që sinjifikanca (vlera e p) e tij të ishte më e madhe se 0,05. Në rastin tonë, vlera χ² (chi-squared) për testin Hosmer-Lemeshow është 15,9 me një nivel rëndësie prej 0,174. Duke qenë kjo vlerë më e madhe se 0,05, mund të konkludojmë se modeli ynë është i vlefshëm. Gjithashtu, një tjetër informacion me rëndësi mbi vlefshmërinë e modelit mund të përftohet dhe nga vlerat e treguesve Cox & Snell R Squared dhe Nagelkerke R Squared. Sipas Pallant (2011), këta tregues na 101

113 ndihmojnë të kuptojmë se ç pjesë të variacionit në variablin e varur shpjegon modeli i shqyrtuar. Bazuar në vlerat e këtyre treguesve, mund të themi se modeli ynë shpjegon 49,4 % 64,7 % të variacionit të variablit të varur. Rëndësia e parametrave individualë është vlerësuar nisur nga treguesi p për nivelet e rëndësisë 1 %, 5 % dhe 10 %. Siç duket qartë nga rezultatet e paraqitura në tabelën 5.5, nga faktorët e shqyrtuar rezulton se shtatë prej tyre kanë një ndikim të rëndësishëm (95% - 99%) në vendimin për remitancat. Të ardhurat ndikojnë në mënyrë pozitive në këtë vendim. Me rritjen e tyre, rritet dhe tendenca për të marrë një vendim pozitiv përsa u përket remitancave. Statusi civil ka gjithashtu një impakt të rëndësishëm në marrjen e këtij vendimi, por ndikimi i tij është negativ. Përsa i përket arsimit mund të themi se ai i mesëm dhe profesional ndikojnë në mënyrë pozitive (në nivelin e rëndësisë 90%) ndërsa niveli i lartë ndikon në mënyrë negative (në nivelin e rëndësisë 95%). Emigrantët e martuar dhe ata me arsim të lartë, janë më të prirur që të marrin një vendim negativ në lidhje me dërgimin e remitancave. Një shpjegim i mundshëm i efektit të arsimit në këtë rast mund të jetë fakti se emigrantët e arsimuar mund të jenë rritur në familje me gjëndje ekonomike më të mirë dhe si pasojë, mbase nuk ekziston nevoja që ata të ofrojnë mbështetje monetare për familjarët e lënë pas. Përsa i përket statusit martesor, mund të gjykojmë se krijimi i një familje të re në emigrim në një farë mënyre bën një ri-shpërndarje të të ardhurave për frymë dhe në të njëjtën kohë bën që vendimi të mos merret më nga një person i vetëm. E njejta gjë edhe për madhësinë e familjes. Për sa i përket gjinisë, rezulton se meshkujt kanë një tendencë më të lartë për të marrë një vendim pozitiv krahasuar me femrat. Nëse mbajmë parasysh strukturën patriakale të pjesës më të madhe të familjeve shqiptare, është e kuptueshme se femrat kanë më pak akses në buxhetin e familjes dhe si pasojë më pak mundësi për të ndihmuar familjen e lënë pas. Vendimi i kthimit apo jo në atdhe duket se ka gjithashtu një ndikim pozitiv. Emigrantët që kanë ndër mend të kthehen, mbase dërgojnë remitanca për të përmirësuar kushtet në familjen apo shtëpinë në atdhe, në mënyrë që ta kenë më të lehtë dhe kthimin e tyre. Mosha e emigrantit dhe numri i viteve të kaluara në emigrim, nuk duket të jenë faktorë të rëndësishëm në marrjen e vendimit për remitancat. Tabela 5.5: Përcaktuesit e remitancave Variablat Probit Regresioni i shumëfishtë V. i varur Vendimi për të dërguar V. i varur Vlera e remitancave 102

114 remitanca Të ardhurat 0,694*** (0,680) 0,457*** (0,254) Mosha 0,012* (0,137) 0,176 (0,332) Gjinia -0,218** (0,192) -0,342* (0,191) Arsimi i mesëm 0,127* (0,172) 0,292 (0,269) Arsimi profesional 0,394* (0,217) 0,613** (0.107) Arsimi i lartë/master/phd -0,094** (0,086) -0,234*** (0,198) Statusi civil -0,632*** (0,146) -0,199*** (0.082) Anëtarë në familje -0,016** (0,139) -0,228** (0.097) Vendimi i kthimit 0,544** (0,114) 0,275*** (0.395) Kohëzgj. e qëndrimit -0,016 (0,015) -0,311 (0.415) Konst 2,569*** (0,382) 1,046 *** (0.162) *** i rëndësishëm në nivelin 99 %, ** i rëndësishëm në nivelin 95 %, * i rëndësishëm në nivelin 90 % Në fazën e dytë të analizës, për të gjykuar mbi faktorët kryesorë që ndikojnë sasinë e remitancave, të dhënat u modeluan përmes Regresionit të Shumfishtë. Për të gjykuar mbi rëndësinë e modelit dhe shkallën e përputhjes së ekuacionit të regresionit, u shqyrtua vlera e koeficientit të përcaktueshmërisë, treguesi R² i korrigjuar (Adjustet R Squared) 40. Në rastin tonë, vlera 0,6 e këtij koeficienti tregon se 60 % e variancës në shumat e remitancave drejt Shqipërisë, shpjegohet nga faktorët përcaktues të marrë në shqyrtim dhe që përbëjnë dhe ekuacionin e regresionit. Sipas vlerësimeve të bëra nga Pallant (2011), rezultati i këtij treguesi është i kënaqshëm. Për të parë nëse midis variablit të varur dhe variablave të pavarur ekziston një lidhje e rëndësishme, u shqyrtua kriteri F. Për të hedhur poshtë hipotezen sipas së cilës të gjithë parametrat janë të barabartë me zero do të duhej që vlera e statistikorit F të ishte më e madhe se vlera e tij kritike. Në rastin tonë F (17,8; sig 0,000) > F kritike ( 1,93; α <0,05). Përsa i përket rëndësisë së parametrave individualë, ajo u vlerësua nisur nga treguesi sig. Për nivelet e rëndësisë 1 %, 5 % dhe 10 %. Siç duke nga tabela 5.5, faktorët më të rëndësishëm të cilët ndikojnë në vlerat e remitancave drejt Shqipërisë, janë pak a shumë të njëjtët faktorë që ndikojnë dhe vendimin për të dërguar. Lidhja pozitive midis të ardhurave dhe vlerës së remitancave është plotësisht e 40 Në rastet kur kemi të bëjmë me një kampion të vogël, treguesi R Squared është paksa optimist dhe i mbivlerësuar dhe si pasojë, në këto raste preferohet të mbahet në kosideratë treguesi Adjustet R Squared (Tabachnick dhe Fidell 2007). 103

115 kuptueshme, sepse të ardhurat më të larta krijojnë më shumë mundësi për të ndihmuar familjen e lënë pas, pa cënuar mirëqënien e vetë emigrantit dhe familjes në emigracion. Kjo gjetje është në përputhje me një pjesë të mirë të literaturës empirike të shqyrtuar në këtë studim (Banerjee (1984); SELA (2004)) etj. Lidhja pozitive midis vendimit për t u kthyer në atdhe dhe vlerës së remitancave të dërguara, mund të shpjegohet nisur nga teoria e ndarjes së rrezikut. Në literaturë kjo teori argumenton se dërgesat mund të jenë si një pikë kontakti midis emigrantëve dhe familjeve të tyre. Ndërsa remitancat nga emigrantët mund të ndihmojnë familjet e lënë pas për të rritur të ardhurat e tyre, familja mund të ndihmojë emigrantët në kohë të vështira apo në momentin e kthimit të tyre (Stark dhe Levhari, 1982; Stark, 1991). Statusi civil dhe madhësia e familjes kanë një ndikim negativ në vlerën e remitancave. Emigrantët beqarë kanë tendencë për të dërguar më shumë remitanca por sapo ata krijojnë familjen e tyre të re, lidhjet me vendlindjen duket sikur zbehen paksa. Vëmendja spostohet nga familja në atdhe drejt familjes së re. Përsa i përket arsimit, niveli i mesëm nuk rezulton të jetë i rëndësishëm. Arsimi profesional dhe ai i lartë rezultojnë të jenë të rëndësishëm por ndikimi i tyre është i ndryshëm. Arsimi profesional ndikon në mënyrë pozitive tek vlera e remitancave të dërguara ndërsa arsimi ai i lartë në mënyrë negative. Ndikimi negativ i arsimit të lartë mund të jetë i lidhur me mirëqënien e familjes së lënë pas. Kjo do të thotë që ata kryejnë më pak dërgesa drejt vendit të origjinës krahasuar me emigrantet më pak të shkolluar. Gjatë komunizmit ka pasur një lidhje të fortë pozitive midis nivelit të arsimit dhe të ardhurave të siguruara. Kështu, emigrantët e arsimuar janë rritur në familje me gjëndje ekonomike të mirë dhe si pasojë mbase nuk ekziston nevoja që ata të ofrojnë mbështetje monetare. Gjetjet e mësipërme në përgjithsi janë në përputhje me literaturën në këtë fushë si dhe me pritjet që kishim për to, megjithatë duhet theksuar se ekzistojnë dhe shumë faktorë të cilët duhen mbajtur në konsideratë kur gjykohen vendimi për të dërguar apo dhe vlera e dërgesës. Përveç mikro dhe makro faktorëve, duhet bërë gjithashtu dallimi midis dëshirës për të dërguar remitanca dhe mundësisë reale apo dhe dallimi midis mundësisë dhe nevojës që mund të ketë apo jo familja e lënë pas. 104

116 5.4 Përfundime Në këtë kapitull synimi kryesor ishte të paraqitnim një pamje të përgjithshme të jetesës së emigrantëve shqiptarë në qytetin e Selanikut, si dhe të problemeve madhore me të cilat ata po përballen si pasojë e krizës ekonomike që po kalon Greqia. Gjithashtu, në përpjekje për të kuptuar se cilët janë faktorët kryesorë që ndikojnë vlerat e remitancave që këta emigrantë dërgojnë drejt Shqipërisë, një rëndësi e veçantë u është kushtuar mikro-faktorëve që i përcaktojnë ato. Përmes të dhënave të anketimit të kryer enkas për të eksploruar këto çështje, u arritën disa përfundime. Mosha mesatare e emigrantëve të intervistuar është 42 vjeç dhe origjina e pjesës më të madhe të tyre është nga pjesa jugore dhe qëndrore e Shqipërisë. Më shumë se gjysma e tyre kanë arsim të mesëm të përgjithshëm apo profesional dhe gjatë periudhës së emigrimit shumë pak prej tyre kanë vazhduar studimet. Përsa i përket profesionit, emigrantët kanë kaluar nga punë që kërkojnë nivel më të ulët kualifikimi në punë që kërkojnë një nivel më të lartë kualifikimi dhe trajnimi i tyre është realizuar kryesisht përmes praktikës së punës dhe jashtë auditorëve. Shumica e meshkujve punojnë në sektorin e ndërtimit, ndërsa shumica e femrave në sektorin e shërbimeve. Pjesa më e madhe e emigrantëve të intervistuar kanë pohuar se kanë emigruar si pasojë e vështirësive ekonomike, për arsye familjare apo për të gjetur mundësi të reja. Përsa i përket situatës financiare, mund të themi se ajo ka ndryshuar rrënjësisht pas vitit Efektet e krizës janë ndjerë si në punëzënie ashtu dhe në ndryshimin e nivelit të përgjithshëm të të ardhurave në familjet e emigrantëve. Në periudhën e ndërmarrjes së anketimit rezulton të jetë ulur punëzënia e meshkujve dhe të jetë rritur ajo e femrave. Situata në të cilën ndodhet Greqia, ka bërë që të ulet kërkesa në sektorin e ndërtimit apo industrisë dhe, nga ana tjetër, të rritet kërkesa në sektorin e shërbimeve dhe turizmit si pasojë e uljes së çmimeve. Ulja e e përgjithshme e niveli të të ardhurave ka bërë që të ndryshojë dhe struktura e përdorimit të tyre. Pjesa më e madhe e tyre pas vitit 2008 shkon vetëm për të mbulur shpenzimet e përditshme të familjes. Situata e vështirë në të cilën gjenden këta emigrantë, mund të dallohet dhe në faktin se shumë prej tyre po marrin në konsideratë alternativën për t u kthyer në Shqipëri. Humbja e vendeve të punës dhe ulja e nivelit të të ardhurave, ka bërë që shumë prej tyre të shqyrtojnë këtë alternative, të cilën më pare nuk e kanë pasë kosideruar. Nga ana tjetër, pasiguaria që mund të 105

117 shoqërojë kthimin dhe standardi i jetesës në Shqipëri, kanë bërë që shumë emigrantë të jenë të dyzuar në marrjen e një vendimi final. Në lidhje me remitancat e dërguara drejt Shqipërisë, mund të themi se kontributi i tyre ka qenë tepër i madh sidomos në periudhën e parë të marrë në shqyrtim, në vitet Remitancat kanë ndihmuar familjet e lëna pas sidomos për të përmirësuar nivelin e konsumit si dhe kushtet e jetesës. Në periudhën e dytë, pas viti 2008, kriza ka shfaqur ndikimin e saj dhe vlera e remitancave është zvogëluar. Në të njëjtën kohë, është rritur edhe pasiguria mbi vëllimin e tyre në të ardhmen. Përsa u përket mikro-faktorëve që përcaktojnë vendimin për të dërguar remitanca apo dhe vlerën e tyre, nga analiza e të dhënave arrijmë në përfundimin se niveli i të ardhurave dhe vendimi për t u kthyer në atdhe, janë dy faktorët kryesorë që i ndikojnë ato në mënyrë pozitive. Statusi civil, niveli i arsimimit dhe madhësia e familjes gjithashtu rezultojnë të jenë faktorë të rendësishëm, por ndikimi i tyre është negativ. Mosha dhe numri i viteve të kaluara në emigrim, nuk duket se nuk kanë ndikim në sjelljen e dërgesave. 106

118 6. Emigracioni dhe remitancat në qarkun e Elbasanit vrojtime statistikore Në themel të këtij kapitulli qëndron evidentimi i karakteristikave të emigrantëve dhe remitancave të dërguara prej tyre në Qarkun e Elbasanit. Një rëndësi e veçantë i është kushtuar analizës së vlerave të remitancave dhe përdorimit të tyre. Përzgjedhja e qarkut të Elbasanit është bëre me qëllim vazhdimin e studimeve të ngjashme që janë ndërmarrë në qarkun e Tiranës (IOM, 2007), në qarkun e Durrësit dhe Vlorës (Kring, 2007), në qarkun e Korçës (Arrehag et.al, 2005; Vullnetari dhe King, 2011) etj. Synimi kryesor në këtë kapitull është përfitimi i sa më shumë njohurive në lidhje me specifikat e emigracionit dhe remitancave nga ky qark. Analiza e sjelljes së emigracionit dhe remitancave në këtë kapitull, kalon nëpër tre faza. Së pari, janë mbledhur të dhënat e nevojshme përmes një anketimi të ndërmarrë në këtë qark. Së dyti, të dhënat e mbledhura janë përpunuar, interpretuar dhe analizuar në funksion të konkludimit lidhur me faktorët përcaktues dhe sjelljen e emigracionit dhe remitancave. Së treti, gjetjet e konstatuara janë përdorur për të sugjeruar politika që mund të ndihmojnë organet përkatëse të mireorientojnë përdorimin e remitancave për të maksimizuar dobishmërinë e tyre dhe për të siguruar një kontribut akoma dhe më të madh të tyre në zhvillimin dhe prosperitetin e rajonit. Objektiva specifike në këtë kapitull janë: a) Qartësimi i profilit të emigrantëve me origjinë nga ky qark. b) Evidentimi i faktorëve që kanë udhëhequr emigracionin e tyre jashtë vendit. c) Pasqyrimi i situatës financiare në emigrim dhe analiza e veçorive të remitancave të dërguara drejt vendit të origjinës. d) Analiza e shkaqeve dhe pasojave të migracionit të kthimit. Kapitulli i gjashtë përbëhet nga katër pjesë kryesore. Në pjesën e parë trajtohen disa karakteristika të qarkut të Elbasanit. Në të flitet për veçoritë gjeografike, sociale dhe ekonomike 107

119 të këtij qarku. Në pjesën e dytë trajtohen çështje metodologjike që lidhen me mënyrën se si janë grumbulluar të dhënat që përdoren në këtë studim. Të dhënat sekondare (nga burime zyrtare) përsa u përket emigracionit dhe remitancave për qarqe apo zona të veçanta të Shqipërisë, janë të vështira për t u siguruar. Si rrjedhim, në këtë kapitull janë përdorur të dhënat primare (të dhëna të siguruara nga vetë autori). Mbledhja e tyre është realizuar përmes një anketimi, i cili u krye në zonat urbane dhe rurale të qarkut të Elbasanit. Më gjërësisht për anketimin flitet në pjesën e dytë të kapitullit. Në të bëhet prezantimi i pyetësorëve dhe qa kushteve në të cilat u krye anketimi. Në detaje parashtrohen metodologjia e anketimit, hartimi i pyetësorëve, testi pilot si dhe përllogaritja e mostrës së anketimit. Në pjesën e tretë vazhdohet me paraqitjen e rezultateve dhe me interpretimin e tyre. Në këtë pjesë, në kuadër të situatës ekonomike të rënduar të emigrantëve pas krizës së vitit 2008, një hapsirë e posaçme i është rezervuar edhe migracionit të kthimit. Censusi i popullsisë i realizuar në vitin 2011, dha një vështrim më të qartë të migracionit të kthimit në periudhën Botimi i INSTAT-it (2014) për Migracionin në Shqipëri tregon se kthimet e emigrantëve në vendlindje janë rritur çdo vit, sidomos pas vitit Analiza që ndërmerret mbi këtë çështje, synon të hedhë dritë mbi faktorët e ndryshëm që i kanë çuar emigrantët të marrin vendimin e kthimit në atdhe. Ajo synon të theksojë heterogjenitetin që karakterizon kategoritë e të kthyerve, duke iu referuar nevojave të tyre. Kjo analizë, ndër të tjera, ka për qëllim të shpalosë mundësitë që ekzistojnë realisht në këtë qark përsa i përket integrimit të të kthyerve. Në pjesën e katërt dhe të fundit të kapitullit, prezantohet një përmbledhje e gjetjeve kryesore si dhe disa sugjerime që derivojnë nga studimi. 6.1 Qarku i Elbasanit dhe disa karakteristika të tij Qarku i Elbasanit shtrihet në zonën qëndrore të Shqipërisë dhe ka një sipërfaqe të përgjithshme prej km². Ky qark kufizohet në veri dhe veriperëndim me qarkun e Tiranës, në lindje dhe juglindje me qarkun e Korçës dhe në perëndim me qarkun e Beratit. Në përbërje të tij, sipas ndarjes së vjetër territoriale të para vitit , ishin katër rrethe: rrethi Elbasan, rrethi Librazhd, rrethi Peqin, dhe rrethi Gramsh. Nga pikëpamja administrative qarku kishte 7 bashki, 41 Në datë 31 Korrik 2014, hyri në fuqi ligji Nr.115/2014, Kuvendi i Shqipërisë miratoi reformën administrativo territoriale, e cila ka sjellë ndryshime në numrin dhe strukturën e njesive administrative. Megjithatë, meqënëse vrojtimi i lidhur me studimin e ekigracionit dhe remitancave në këtë qark është kryer n vitin 2012, analiza në këtë çeshtje i referohet ndarjes së mëparshme territoriale. 108

120 43 komuna dhe 386 fshatra 42. Gjatë dekadës së fundit, situata demografike në qarkun e Elbasanit ka pësuar një fare tkurrjeje, si pasojë e lëvizjes së banorëve të këtij qarku drejt qarqeve të tjera, sidomos drejt Tiranës. Norma bruto e migracionit të brendshëm (raporti i diferencës midis hyrjeve dhe daljeve nga secili qark me popullsinë përkatëse, shprehur për mijë banorë) në rastin e qarkut të Elbasanit është -0,8 43. Kjo normë negative tregon se flukset dalëse të popullsisë janë më të larta sesa ato hyrëse. Në qarkun e Elbasanit është përqendruar 11 % e popullsisë së Republikës së Shqipërisë. Përsa i përket zonës së vendbanimit, mbizotëron popullsia që banon në zonat rurale me 62 % kundrejt asaj në zonat urbane me 38 %. Bazuar në të dhënat e publikuara në Vjetarin Statistikor nga INSTAT (2015), tabela 6.1 paraqet disa prej indikatorëve të rëndësishëm makroekonomik që tregojnë nivelin e zhvillimit të qarkut për vitin 2012, i cili është pikërisht viti gjatë të cilit është ndërmarrë anketimi në këtë qark. Tabela 6.1: Tregues të Shqipërisë dhe qarkut të Elbasanit (viti 2012). Treguesi Në rang vendi Në rang qarku Popullsia Punëkërkues të papunë të regjistruar Niveli i varfërisë (%) 14,3 11,30 PBB me çmime korente (milionë lekë) Pjesa në PBB kombëtare (%) 100 7,90 PBB për frymë (në lekë) Rritja reale e PBB-së (%) 1.6-0,80 ` Burimi: Vjetari Statistikor 2015, INSTAT. Degët kryesore të zhvillimit të industrisë në qarkun e Elbasanit janë: Industria e rëndë. Industria përpunuese. Industria e lehtë dhe ushqimore. 42 Këshilli i Qarkut Elbasan 43 INSTAT (2015) Vjetari Statistikor Rajonal. 109

121 Në këtë qark janë vendosur 7,8 % e ndërmarrjeve ekonomike të të gjithë vendit (INSTAT 2015). Përsa i përket numrit të ndërmarrjeve aktive, ky qark renditet i pesti pas qarkut të Tiranës, Durrësit, Fierit dhe Vlorës. Të ndara sipas madhësisë (ndërmarrje të vogla - V; ndërmarrje të mëdha - M) dhe sektorëve përkatës, numri i ndërmarrjeve paraqitet në tabelën 6.2. Siç duket nga tabela, pjesa më e madhe e ndërmarrjeve janë përqëndruar në bujqësi ndërsa përsa u përket ndërmarrjeve të mëdha, pjesa më e madhe e tyre janë të përqendruara në ndërtim. Tabela 6.2: Ndërmarrjet aktive në qarkun e Elbasanit (viti 2012). Rrethet Tregti Transport Shërbime Industri Ndërtim Bujqësi Elbasan Peqin Librazhd Gramsh Qarku Total Burimi: Faqa zyrtare e Qarkut të Elbasanit. Në qarkun e Elbasanit jetojnë familje, që përbëhen mesatarisht nga 4 pjesëtarë. Pjesa më e madhe e tyre është e vendosur në rrethin e Elbasanit ( familje) 44. Bazuar në të dhënat e INSTAT (2015), numri i të papunëve në këtë qark për vitin 2012 ishte individë. Elbasani renditet i treti përsa i përket vlerës së këtij treguesi, pas qarkut të Tiranës dhe qarkut të Shkodrës. Shprehur në përqindje, niveli i papunësisë është 11 %, ndërsa në rang kombëtar ai është 12,82 %. Qarku i Elbasanit ishte qarku i parë që ndërmori nismën pilot për të përgatitur një dokument strategjik mbi zhvillimin e tij në mënyrë që të përmbushë Objektivat e Mijëvjeçarit. Në këtë nismë ai u mbështet nga Kombet e Bashkuara. Objektivi kryesor i këtij dokumenti ishte lokalizimi në nivel qarku i synimeve dhe treguesve të Objektivave të Mijëvjeçarit si dhe shndërrimi i tyre në instrumente nxitëse të zhvillimit të gjithëanshëm rajonal. Përsa i përket emigracionit ndërkombëtar, qarku i Elbasanit renditet në grupin e dytë të qarqeve me një emigracion në rang rajoni që shkon nga 10 % në 16 %. Numri i emigrantëve të kthyer shkon nga 4,9 % në 13,2 % (IOM, 2008). Sipas UNDP (2003), rreth 25 % e familjeve të zonës rurale në këtë qark kanë mesatarisht 2 pjesëtarë të tyre në emigracion. Nevoja ekonomike 44 Këshilli i Qarkut Elbasan 110

122 konsiderohet si arsyeja mbizotëruese e emigrimit. Përfaqësues të këtyre familjeve pohojnë se kjo është e vetmja zgjidhje për meshkujt dhe sidomos për të rinjtë për të punuar, sepse në fshat kanë shumë pak tokë. Ata synojnë të emigrojnë që të punësohen dhe të dërgojnë para për të ndihmuar familjen e tyre. Bazuar në të dhënat e Standardit të Jetesës 2012 (INSTAT, 2015), qarku i Elbasanit ka e vlerën e normës së varfërisë, 11,3 %. 6.2 Metodologjia e anketimit Sikurse u përmend dhe në hyrje të këtij kapitulli, sigurimi i të dhënave sekondare specifike nga burime zyrtare përsa u përket emigracionit dhe remitancave për qarqe apo zona të veçanta të Shqipërisë, është tejet i vështirë. Në këtë sektor, i afirmuar është kryesisht kontributi që jep Instituti i Statistikave në bashkëpunim me Bankën Botërore përmes LSMS. LSMS është një anketim me bazë të gjerë, shumëfunksional, i cili ka për qëllim të nxjerrjë në pah të dhëna mbi standardin e jetesës dhe nivelin e varfërisë në vendin tonë. Në njërin nga pyetësorët përbërës në këtë anketim, ekziston një seksion i detajuar mbi emigracionin dhe veçoritë e tij. Problemi me të dhënat e gjeneruara nga ky anketim është se ai bazohet në anketimin e familjarëve të emigrantëve. Për këtë arsye, në këtë kapitull, një rëndësi e veçantë i është kushtuar të dhënave primare 45. Këto të dhëna u grumbulluan përmes një anketimi, që u zhvillua në zonat urbane e rurale të qarkut të Elbasanit, gjatë vitit 2012 dhe i u drejtua tre nënkampionëve të mëposhtëm: Individëve/familjeve, që aktualisht ndodhen në emigracion por që origjinën dhe vendqendrimin kur kthehen e kanë në këtë qark; Individëve/familjeve, që kanë qënë për vite në emigracion dhe që janë kthyer të jetojnë dhe punojnë në këtë qark. Individëve/familjeve nga ky qark, që kanë të afërmit 46 e tyre në emigracion Përdorimi i tre grupeve të ndryshme u bë për dy arsye. Nga njëra anë, targetimi i tre grupeve siguron përfitimin e një informacioni më të gjërë përsa u përket çështjeve në studim. 45 Bazuar në një ndër fjalorët kryesorë të termave të biznesit 45, të dhënat primare janë të dhëna të cilat përzgjidhen dhe merren direkt nga burimi kryesor i sigurimit të informacionit, përmes vëzhgimit, eksperimentit apo dhe anketimit. Ato janë të dhëna të cilat nuk janë botuar më parë dhe të cilat i paraqiten të interesuarve përmes studimeve shkencore. Primary data. BusinessDictionary.com. Retrieved November 24, Me termin të afërt në këtë studim janë nënkuptuar fëmijët, prinërit dhe motra/vëllezërit. 111

123 Nga ana tjëtër, ekzistenca e një seksioni të përbashkët tek anketat që u përdorën në të tre grupet (seksioni i të dhënave mbi nivelin dhe karakteristikat e dërgesave të emigrantit drejt familjes së tij), siguron një informacion maksimal rreth këtij fenomeni, duke rritur realisht përmasat e kampionit në studim. Metodologjia e sigurimit të të dhënave në këtë pjesë të hulumtimit konsiston në anketimin e 200 kampionëve për secilin nga tre grupet e lartpërmendura, duke arritur në total në 600 kampionë. Madhësia e mostrës u përcaktua në bazë të nivelit të dëshiruar të besueshmërisë dhe të përpjesës së gabimit. Më gjerë kjo pjesë diskutohet në çështjen pasuese me të njëjtin titull (çështja 5.3.2). Përzgjedhja e të anketuarve është bërë duke u nisur nga një kampion joprobabilitar. Më konkretisht, është përdorur teknika e quajtur Quota Sample 47 e cila është projektuar për të përfshirë një numër të caktuar të njerëzve me karakteristika të specifikuara të njëjta. Krahasuar me përzgjedhjen probabilitare, disavantazhi qëndron në mosdhënien e një marzhi gabimi të përcaktuar, ndërsa avantazhi qëndron në faktin se kjo lloj përzgjedhjeje është më e lehtë dhe kërkon më pak shpenzime për t u realizuar. Dy mënyrat kryesore të anketimit, janë pyetësori dhe intervista. Bazuar në përfundimet e Saunders et al. (2000) mbi përparësinë që ka intervista kundrejt plotësimit të pyetësorëve, u konkludua se do ishte më mirë nëse anketimi do të zhvillohej nëpërmjet saj. Sipas Frey dhe Oishi (1995) intervista përcaktohet si "një bisedë e qëllimshme në të cilin një person (intervistuesi) drejton pyetje të përgatitura dhe personi tjetër (i intervistuari) u përgjigjet atyre". Si një teknikë komplekse dhe kërkuese, ashtu si dhe shumë teknika të tjera të anketimit, intervista ka avantazhet dhe disavantazhet e saj. Avantazhi qëndron në faktin se prania e një intervistuesi mund të ndikojë tek i intervistuari duke bërë të mundur sqarimin e pikave më me interes të pyetësorit apo duke u siguruar që i intervistuari t u përgjigjet të gjithave pyetjeve. Nga ana tjetër, disavantazhi mund të qëndrojë në faktin se intervistuesi mund të ndikojë tek i intervistuari duke e vënë këtë të fundit në siklet, duke e nervozuar apo duke e bërë dhe konfuz (Wimmer dhe Dominick, 1997). Në çdo rast, në momentin që vendoset të përdoret kjo teknikë anketimi, duhet mbajtur në konsiderate se vlefshmëria dhe besueshmëria e të dhënave nga një intervistë mund të ndikohet nga këto veçori të saj (Breakwell et. al 1995)

124 Sipas Frey dhe Oishi (1995), për të ndërtuar një intervistë mund të përdorim dy stile. Intervista mund të jetë e strukturuar (stil i mbyllur), ose e pastrukturuar (stil i hapur). Në këtë punim është përdorur një intervistë paraprakisht e strukturuar. Përcaktimi i kësaj të fundit del qartë nga Nichols (1991), sipas të cilit intervista e strukturuar konsiderohet si një anketë sociale ku përgjigjet e mundshme për çdo pyetje janë të njohura paraprakisht. Përgjigjet e mundshme janë të listuara në formularin që mban intervistuesi, në mënyrë që ky i fundit thjesht të shënojë përgjigjen e duhur në secilin rast. Sipas Breakwell et al (1995), avantazhi në këtë lloj anketimi qëndron në faktin se informacioni është lehtësisht i matshëm dhe lehtësisht i krahasueshëm. Disavantazhi qëndron në faktin se ka shumë pak hapësirë për zbulime të papritura. Bazuar në teoritë dhe teknikat e përmendura më sipër, anketimi në kuadrin e këtij studimi nisi në Fakultetin e Ekonomisë, në Universitetin e Elbasanit. Duke qenë se në qarkun e Elbasanit nuk ekziston asnjë bazë zyrtare me të dhëna mbi shpërndarjen e emigrantëve, emigrantëve të kthyer apo familjarëve të tyre, identifikimi i tyre u bë nga vetë anketuesit. Në rolin e anketuesit në këtë studim u përzgjodhën një numur studentësh të këtij fakulteti. Studentëve anketues i u kërkua që të identifikonin personat që do të intervistoheshin, që mund të ishin edhe individë që bënin pjesë në rrethet e tyre shoqërore apo familjare dhe që plotësonin kushtet për të qenë objekt i këtij anketimi. Për ta lehtësuar këtë proces, studentët e përzgjedhur si anketues u trajnuan në mënyrë që të kishin njohuritë maksimale për secilin nga seksionet e anketave. Përsa i përket anketimit të personave në emigracion, ai u zhvillua në dy faza. Në fazën e pare, intervistat u zhvilluan në javët përgjatë Pashkëve Katolike dhe Pashkëve Orthodhokse. Në fazën e dytë, intervistat u zhvilluan gjatë muajit gusht. U veprua kështu nisur nga predispozitë e madhe që emigrantët shqiptarë kishin për t u kthyer në atdhe gjatë këtyre festave apo gjatë pushimeve të verës. Pyetësorët që do të përdoreshin nga intervistuesit u përgatitën në mënyrë të tillë, që të siguronin informacionin maksimal mbi çështjet me interes. Asnjë anketim nuk mund të jetë i suksesshëm nëse pyetjet që ai përmban nuk janë hartuar saktë (Crawford, 1990). Me synimin për t i paraprirë këtij problemi, hartimi i pyetësorëve u realizua duke mbajtur në konsideratë teknikat më të fundit të sugjeruara nga literatura bashkëkohore mbi metodat e kërkimit (Saunders et al, 2006). Në veçanti, janë zbatuar dhe hapat bazë që kërkon zhvillimi i tij, si: Të përcaktohet se cili është informacioni i nevojshëm. Të përcaktohet grup-targeti i cili do t i përgjigjet pyetësorit. 113

125 Të përzgjidhet rruga me anë të së cilës do të arrihet tek i intervistuari. Të përcaktohet përmbajtja e pyetjeve. Të testohet pyetësori paraprakisht. Të zhvillohet pyetësori final Hartimi i strukturës së intervistës Pyetësorët e përgatitur për këtë anketim janë të përbërë nga disa seksione dhe secili prej tyre është formuar nga pyetje me fund të hapur dhe pyetje me fund të mbyllur. Pyetjet me fund të mbyllur nga ana e tyre, janë të ndara në pyetje me shumë alternativa dhe pyetje me përgjigje Po/Jo. Në veçanti, rëndësi i u kushtua hartimit të pyetjeve që kishin të bënin me të dhënat sasiore, si të dhënat mbi të ardhurat e emigrantëve apo ato mbi vlerën e remitancave. Pjesa e parë e titullit në të treja anketat është e njëjtë: Anketë mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit, ndërsa pjesa e dytë e titullit ndryshon në varësi të grup-targetit të cilit i adresohet. Anketa, të cilës për lehtësi reference këtej e tutje do t i referohemi si Anketa I, pjesën e dytë të titullit e ka: Drejtuar emigranteve me origjinë nga ky rreth. Anketa e dytë titullohet Anketë mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit - Drejtuar emigrantëve të kthyer, ndërsa anketa e tretë titullohet Anketim mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit - Drejtuar familjarëve të emigrantëve. Formatet e tyre I gjeni në shtojcat e këtij kapitulli. Anketa e parë përbëhet nga katër seksione: Satusi Social. Emigrimi dhe sistemimi në vendin pritës. Situata financiare. Dërgesat në Shqipëri. Në seksionin e parë të saj, Statusi social, ka disa pyetje të përgjithshme në lidhje me gjininë, moshën dhe arsimin. Qëllimi i këtij seksioni është përcaktimi i profilit të emigrantit dhe i karakteristikave të tij socio-demografike. Në seksionin e dytë, Emigrimi dhe sistemimi në vendin pritës, ka pyetje mbi kualifikimet e emigrantëve ndër vite, mbi llojin e profesionit të ushtruar prej tyre në emigracion si dhe mbi sektorin ku ata janë të punësuar. Në seksionin e tretë, 114

126 Situata financiare, pyetjet synojnë të paraqesin një tablo të gjendjes së tyre ekonomike ndër vite. Të anketuarve u kërkohet të japin të dhëna mbi të ardhurat e tyre, mbi mënyrat e përdorimit të tyre si dhe nëse ato kanë ndryshuar apo jo me krizën e vitit Gjithashtu, rëndësi e vaçantë në këtë seksion i është kushtuar dhe vendimit për të qëndruar në vendin pritës apo për t u kthyer në atdhe. Në seksionin e katërt, Dërgesat drejt Shqipërisë, janë përfshirë disa pyetje që kanë të bëjnë me sasinë e remitancave të nisura drejt vendlindjes, me rrugët e përdorura, motivin e dërgimit, qëllimin e përdorimit etj. Anketa e dytë përbëhet nga gjashtë seksione. Katër seksionet e para janë të njëjta me ato të anketës së parë. Dy seksionet e fundit janë Kthimi dhe Situata aktuale. Në këto të fundit, rëndësi e vaçantë i është kushtuar motivit, veçorive të kthimit, sistemimit në Shqipëri si dhe perspektivës për të ardhmen. Përsa i përket fenomenit të kthimit nga emigracioni, pyetësori zbaton gjerësisht modelin e Cassarinos (2004), i cili përmban qasjen me tre faza të migracionit. Faza e parë është situata përpara largimit nga vendi i origjinës; faza e dytë është përvoja në vendin e emigracionit, ndërsa faza e tretë është kthimi në vendin e origjinës dhe integrimi pas kthimit. Kjo strukturë bën të mundur kuptimin e përvojës migratore si në kontekstin social, ashtu edhe në atë institucional, duke analizuar kapitalin human, social dhe financiar të të intervistuarit dhe se si ai ka ndryshuar në kohë. Anketa e tipit të fundit, e quajtur ndryshe Anketa III, përbëhet nga 2 seksione. Në seksionin e pare, Statusi social, del në pah profili i familjes së lënë pas nga emigranti, ndërsa në të dytin, Ndihma nga Emigrantët, dalin në pah disa veçori të remitancave si p.sh. shumat e tyre ndër vite, rrugët dhe motivi i dërgimit, arsyet e përdorimit etj. Përmes kësaj ankete synohet të përftohet një informacion akoma më i saktë, sidomos lidhur me përdorimin e remitancave të përfituara nga ana e familjarëve. Duke qënë se ky informacion merret nga të treja tipet e anketave, do të jetë interesante të shikohet nëse ka apo jo diferenca përsa u përket përdorimit të supozuar të remitancave nga emigrantët dhe përdorimit real nga ana e familjarëve të tyre Testi pilot Për t u paraprirë problemeve të ndryshme që mund të haste anketimi në tërësi u vendos që para se të fillonte faza finale, të testohej pyetësori në një grup të vogël të anketuarish. Synimi ishte të garantohej kuptueshmëria e pyetjeve në anketë si dhe të merrej një reagim mbi qartësinë 115

127 e formulimit të pyetjeve dhe lehtësinë në dhënien e një përgjigjeje. Testet pilot janë ndër elementet thelbësorë që ndikojnë në mbarëvajtjen e një anketimi. Siç ka thenë dhe De Vaus (1993) Mos merr risk përsipër, testo në fillim, testet pilot, jo vetëm që shpesh here u bëjnë pararojë problemeve madhore që mund të dalin gjatë kërkimeve por në disa raste, rezultatet e tyre, nëse publikohen, mund të sigurojnë informacion i cili në kohë vjen shumë më shpejtë se përmes punimit final (Misakian & Bero, 1998). Crosswaite dhe Curtice (1994) argumentojnë se klima aktuale kërkimore kërkon llogaridhënie nga hulumtuesit, që do të thotë se ekziston një nevojë për të siguruar përdorimin më të mirë të mundshëm të rezultateve të kërkimit. Tejilingen dhe Hundley (2001) kanë shkuar një hap më përpara, duke argumentuar se hulumtuesit kanë një detyrim etik për të bërë përdorimin më të mirë të përvojës së tyre kërkimore, duke raportuar çështjet që dalin nga të gjitha pjesët e një studimi, përfshirë edhe fazën pilot. Prandaj studiuesit duhet të inkurajohen të raportojnë studimet e tyre pilot dhe në veçanti të raportojnë në detaje përmirësimet e bëra gjatë procesit kërkimor. Mbështetur në orientimet e më sipërme, në këtë çështje trajtohen gjetjet kryesore që rezultuan nga kjo fazë paraprake. Në muajin Mars të vitit 2012, në kuadrin e testit pilot u ndërmor një mini-anketim. Versionet e të treja anketave u testuan fillimisht në 30 familje në qytetin e Elbasanit. Përmes këtij anketimi pilot u arrit të identifikoheshin probleme të vogla, të cilat u korigjuan me qëllim përfitimin e një informacioni sa më të saktë dhe të plotë. Nisur nga literatura në këtë fushë, duke gjykuar se pyetjet mbi moshën janë paksa sensitive (sidomos për femrat), në fillim u mendua që informacioni mbi këtë të dhënë të kërkohej në bazë të grup-moshave. Kur u bënë intervistat e para, u vu re që kjo gjë nuk ishte problema. Përkundrazi, të gjithë të anketuarit nuk hezitonin aspak në dhënien e një përgjigje direkte dhe koncize. Duke pasur parasysh dhe avantazhin e të dhënave të vazhdueshmë për analizën e mëtejshme, si pasojë, u bë dhe korigjimi i shkallës së matje. Variabli moshë kaloi nga një variabël kategorik dhe i strukturuar, në një variable të vazhdueshëm. Vështirësia kryesore që doli në pah gjatë testit, kishte të bënte me ndjeshmërinë e të anketuarve ndaj pyetjeve që përmbanin informacione mbi financat personale. Në vendin tonë është i njohur fakti që ekziston një tabu kur bëhët fjalë për deklarimin e të ardhurave apo të pasurisë. Për të zbutur disi impaktin e këtyre pyetjeve mbi të anketuarin, u vendos që të 116

128 theksohet që në fillim anonimati i anketimit. U vendos që çdo pyetësor, në vend të emrit, të ketë vetëm një numur serial për evidentimin e tij. Te pyetjet që kishin të bënin me profesionin para dhe pas emigrimit, nisur nga sikleti që u vu re te të intervistuarit (ata të cilët nuk kishin asnjë profesion), për ta evituar këtë situate, u vendos që Asnjë profesion të zëvëndësohej me I pa punë. Një tjetër vështirësi që u has gjatë tesit pilot, kishte të bënte me raportimin e të ardhurave ndër vite. Problemi qëndronte në faktin se para vitit 2002 të ardhurat kanë qenë siguruar në monedha të ndryshme ndërsa pas 2002, për një pjesë të mirë të vendeve të Evropës, paraja në qarkullim u bë Euro. Duke qenë se pjesa më e madhe e të anketuarve aktualisht i siguronin të ardhurat në këtë monedhë, u gjykua që për lehtësi procesimi do të ishte më mirë që të gjitha të dhënat në këtë seksion të paraqiteshin të shprehura në Euro. Për këtë arsye, të anketuarve i u kërkua që të bënin me përafërsi llogaritjen e të ardhurave para 2002 me kursin fillestar të këmbimit të Euro-s me valutën e mëparshme të vendit ku ata kishin emigruar Përllogaritja e madhësisë së mostrës Gjatë kryerjes së një hulumtimi është pothuajse e pamundur të studiohet e tërë popullata, prandaj në shumicën e rasteve studiuesit përdorin mostra (kampionë). Përmes tyre arrihet që rezultatet e studimit të mund të aplikohen për popullatën në tërësi (Babbie, 2001). Në rastin e përllogaritjes së mostrës, në ndihmë na vjen formula e evidentuar nga Daniel (1999) sipas të cilës: n = Z 2 P(1 P) d 2 (5.1) ku: n = madhësia e mostrës (numuri i të anketuarve), Z = vlera Z (e cila është 1,96 për një nivel besueshmërie 95 %), P = përpjesa e popullimit 48 d = vlera e gabimit të zgjedhjes (intervali i besueshmërisë) Për vlerësimin paraprak të kësaj vlere përdoret një nga procedurat e mëposhtme: a) përdoret një vlerësim i gjetur nga një zgjedhje e mëparshme, b) kryhet një studim paraprak në bazë të të cilit përcaktojmë përpjesën, c) përdorim gjykimin ose hamendjen nisur nga përvoja që mund të kemi, d) nëse asnjë nga alternativat nuk vlen, atëhere marrim vleren p=0,5. MaCorr (2012) 117

129 Formula e mësipërme i takon një popullate të pafundme, por ajo na ndihmon dhe në përcaktimin e madhësisë së mostrës në rastin e një popullate të fundme, si në formulën e mëposhtme (MaCorr, 2012): N = n 1+ n 1 Pop (5.2) ku: N = madhesinë e mostrës (numrit të të anketuarve) në një popullatë të fundme n = madhësia e mostrës e përllogaritur sipas formulës (2.1). Pop = madhësia e popullatës. Gjetja e të dhënave për popullatën në këtë studim është e pamundur pasi nuk ekziston asnjë e dhënë zyrtare mbi numrin e emigrantëve në qarkun e Elbasanit. Në këto kushte, për llogaritjen e popullatës u përdorën të dhënat mbi numrin e popullsisë të qarkut dhe përqindjen e popullsisë së emigruar nga ky qark, sipas formulës së mëposhtme: Pop = Nr. i popullsisë në qark X përqindja e popullsisë e emigruar nga ky qark (5.3) Të dhënat e popullsisë janë të dhënat zyrtare të Qarkut të Elbasanit. Përqindja e popullsisë e emigruar nga ky qark është pëftuar nga një studim i kryer nga IOM (2008) mbi Identifikimin e zonave më të prekura nga emigracioni. Pas llogaritjeve të bëra dhe të sqaruara më gjërësisht në shtojcën e këtij kapitulli, rezultoi se popullata në shqyrtim kapte shifrën e individëve dhe se madhësia e mostrës e mjaftueshme për një studim me një nivel besueshmërie 95 përqind dhe me një përpjesë gabimi 4 përqind, ishte 593. Në studimin tonë ishte e mjaftueshme të anketoheshin 593 emigrantë për të marrë një informacion të kënaqshëm mbi çështjet me interes të studimit. Në anketimin në fjalë u mendua që të realizoheshin 600 pyetësorë. Duke qenë se në 49 Vlera e gabimit të zgjedhjes (intervali i besueshmërisë), përcaktohet që më parë nga vetë studiuesi, megjithatë në shumicën e rasteve vlera e saj nuk është më e madhe se 0,10. MaCorr (2012). 118

130 to kërkohej informacion edhe për bashkëshortët (në rastet kur i anketuari ishte i martuar), mund të themi se në këtë mënyrë u rrit ndjeshëm edhe madhësia e mostrës. Përpunimi i të dhënave Të dhënat e grumbulluara përmes këtij anketimi u përpunuan me anë të SPSS Statistik 20. SPSS është një program i përdorur gjerësisht për të realizuar analiza statistikore në shkencat sociale. Statistikat e përfshira në bazën e këtij software janë: Statistikat përshkruese: Ndërthurja e të dhënave (Cross-Tabulations), Frekuencat, Raportet përshkruese etj. Statistikat bivariate: T -test, ANOVA, Korrelacioni etj. Parashikimi për rezultatet numerike: Regresioni Linear Parashikimi për grupet e identifikimit: Analiza Factor, Analiza Grup etj. Në këtë studim janë përdorur kryesisht statistikat përshkruese. 6.3 Prezantimi i rezultateve dhe analiza e tyre Përsa u përket analizës së të dhënave dhe interpretimit të tyre është ndjekur një procedurë e tillë, sipas të cilës, seksionet që janë të njëjta në të treja anketat janë analizuar së bashku. Është vepruar kështu, duke gjykuar se në këtë mënyrë mund të arrihet një rezultat më i plotë mbi çështjet me interes Karakteristikat socio-demografike të emigrantëve Objektivi i parë i këtij kapitulli ishte qartësimi i profilit të emigrantëve me origjinë nga ky qark. Në këtë kuadër, në paragrafët në vijim do të paraqiten të gjitha të dhënat deskriptive që kanë të bejnë me karakteristikat socio-demografike të të anketuarve. Në mënyrë të detajuar, në këtë pjesë analizohen gjinia, mosha, origjina, arsimi dhe profesioni i emigrantit gjatë periudhës para emigrimit si dhe statusi civil, mosha, arsimi apo profesioni gjatë periudhës së kryerjes së 119

131 anketimit. Këto të dhëna gjenden njëkohësisht në dy anketa, në Anketa I 50 dhe në Anketa II 51. Më poshtë paraqiten të dhënat e përbashkëta të siguruara prej këtyre dy anketave. Gjinia: Në 400 të intervistuar, rezulton se 284 prej tyre (71 %) janë meshkuj dhe 116 (29 %) femra. Të shprehura në përqindje, rezultatet e siguruara janë thuajse të njëjta në të dyja tipet e anketave, edhe kur ato i analizojmë veçmas. Mosha: Mosha mesatare e emigrantëve të përfshirë në këtë anketim është 40 vjeç. Grafiku 6.1. i prezantuar më poshtë, paraqet ndarjen e emigrantëve sipas gupmoshave. Sikurse shihet nga grafiku, pjesa më e madhe e të anketuarve bëjnë pjesë në grupmoshën vjeç. Nga ndërthurja e të dhënave (Cross-tabs) mbi moshën dhe gjininë, rezulton se ndër meshkujt vendin e parë e zë grupmosha vjeç, ndërsa ndër femrat grupmosha vjeç. Përsa i përket moshës mesatare në periudhën e emigrimit, ajo rezulton të jetë 26 vjeç. Rezultatet e mësipërme janë të pritshme. Në eksodin e filluar pas shëmbjes së regjimit komunist në Shqipëri, pjesa më e madhe e popullsisë e gatshme për t u larguar nga vendi, ishte ajo në moshë të re. Sidomos meshkujt në moshë të re kanë qenë më të prirurit për t u larguar nga vendi. Rezultatet e mësipërme të anketimit provojnë se, edhe pse nga ajo periudhë kanë kaluar më shumë se dy dekada, mosha e re vazhdon të mbizotërojë ndër emigrantët. 50 Anketë mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit - Drejtuar emigranteve me origjinë nga ky rreth. 51 Anketë mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit - Drejtuar emigrantëve të kthyer. 120

132 Numri i të anketuarve Remitancat: Faktorët përcaktues dhe rëndësia e tyre Rasti i Shqipërisë Grafiku 6.1: Emigrantët sipas gupmoshës. Emigrantët sipas grupmoshës Grup moshat Origjina e emigrantit. Tabela 6.3 paraqet origjinën e emigrantëve sipas rretheve në përbërje të Qarkut të Elbasanit. Përqindja më e lartë e emigrantëve të intervistuar rezulton të jetë nga rrethi i Elbasanit, 38,25 përqind. Nëse shikojmë veçmas origjinën e emigrantëve të kthyer, rezulton se 46 për qind e tyre janë po nga ky rreth. Një shpjegim i mundshëm në këtë rast mund të jetë dhe fakti se qyteti i madh ka disa përparësi kundrejt një qyteti më të vogël. Mundësitë dhe shanset që ai ofron janë më të mëdha dhe si pasojë mund të nxisi dhe dëshirën e emigrantëve për t u kthyer për të nisur dhe një herë nga e para. Tabela 6.3: Origjina e emigrantëve sipas rretheve. Origjina Frekuenca Përqindja Përqindja kumulative Elbasan ,25 38,3 Librazhd ,25 67,5 Peqin 70 17,50 85,0 Gramsh 60 15,00 100,0 Total ,00 Statusi civil. Në 400 emigrantë të intervistuar rezulton se 305 prej tyre (76,3 %) janë të martuar dhe 93 (23,3 %) të pamartuar. Një përqindje shumë e vogël bëjnë pjesë në statuset e tjerë, si i ve apo i divorcuar. 121

133 Struktura e familjes. Tabela 6.4 paraqet strukturën e familjeve. Siç duket nga të dhënat, pjesa më e madhe e familjeve janë të përbëra nga tre persona. Kujtojmë këtu se numri i pjestarëve në familje përfshin vetëm fëmijët apo personat e tretë që jetojnë së bashku me të anketuarin. Për ta bërë akoma më të qartë këtë strukturë, të anketuarve u është kërkuar të evidentojnë numrin e fëmijëve apo personave të tretë që kanë dhe që nuk kanë në ngarkim. Tabela 6.4: Struktura në familje. Persona në Përqindja Frekuenca Përqindja familje kumulative ,5 16, ,5 23, ,3 55, ,0 75, ,0 89, ,0 96, ,8 100,0 Total ,0 Për të bëre dallimin midis fëmijëve dhe personave të tjerë në ngarkim, në paragrafin në vazhdim paraqiten disa të dhëna. Përsa u përket fëmijëve të cilët jetojnë apo jo me të anketuarit rezulton se: 34,5 përqind e familjeve kanë një fëmijë në ngarkim dhe 12,5 përqind e tyre kanë një jo në ngarkim 27,5 përqind e familjeve kanë dy fëmijë në ngarkim dhe 5 përqind e tyre dy fëmijë jo në ngarkim. 7,8 përqind kanë tre fëmijë në ngarkim dhe 1 përqind e tyre, tre jo në ngarkim. 0,8 përqind kanë 4 fëmijë në ngarkim. Përsa u përket presonave të tretë në ngarkim të cilët mund të jetojnë ose jo me të anketuarit, si p.sh. prindër, motra, vëllezër, rezulton se: 122

134 66 përqind e familjeve / individëve nuk kanë persona të tretë në ngarkim. 16,3 përqind e familjeve / individëve kanë një person të tretë në ngarkim. 10,5 përqind e familjeve / individëve kanë dy persona në ngarkim. 7,4 përqind e familjeve / individëve kanë tre persona në ngarkim. Niveli arsimor. Në tabelën 6.5 paraqiten të dhënat mbi nivelin arsimor të të anketuarve para dhe pas emigrimit. Tabela 6.5: Niveli arsimor i të anketuarve para dhe pas emigrimit. Arsimi para emig. Arsimi aktual Niveli Arsimor Frekuenca Përqindja Frekuenca Përqindja Fillor 3 0,75 3 0,75 8-vjecar 44 11, ,50 I mesëm i përgjithshëm , ,00 I mesëm profesional 98 24, ,50 I lartë 50 12, ,75 Master/Doktoraturë 3 0,75 6 1,50 Total , ,00 Nëse shikojmë diferencat midis kolonave respective, mund të themi se: Emigrantët që kanë qenë me arsim fillor, nuk kanë bërë asnjë përpjekje për ta ndryshuar atë. Nga 44 të anketuar me arsim 8-vjeçar, dy prej tyre e kanë ndryshuar nivelin e tyre arsimor duke kaluar në një nivel më të lartë. Nga 202 të anketuar me arsim të mesëm, 12 prej tyre kanë kaluar në një nivel më larte. Nga 98 të anketuar me arsim profesional para emigracionit, numri i tyre ka shkuar në 103. Nga 50 të anketuar me arsim të lartë, vetëm 3 prej tyre kanë vazhduar më tej me kualifikimet master apo PhD. Bazuar në rezultatet e mësipërme arrijmë në përfundimin se nga 400 të anketuarit, vetëm disa prej tyre kanë arritur të ndyshojnë dhe përmirësojnë nivelin e tyre arsimor, duke kaluar në një 123

135 nivel më të lartë arsimi. Po të mbajmë parasysh dhe faktin që midis të anketuarve një pjesë e vogël e tyre është larguar nga Shqipëria pikerisht për t u arsimuar jashtë vendit, mund të themi se ndryshimet te kategoritë e tjera janë thuajse të papërfillshme. Profesioni. Grafiku 6.2 paraqet profesionin e të anketuarve para dhe pas emigrimit. Nëse nisemi nga të dhënat, 46,5 për qind e të anketuarve para emigrimit kanë qenë të papunë 52, 17 përqind kanë qenë zanatalinj profesionist 53, 11,8 përqind kanë qenë student, ndërsa dhe pjesa tjetër e shpërndarë në profesionet e tjera në nivele nën 5 përqind. Grafiku 6.2: Profesioni para dhe pas emigrimit Profesioni para emigrimit Profesioni aktual Pas emigrimit, situata ka ndryshuar ndjeshëm. Gjatë viteve ajo është përmirësuar dhe migrantët janë bërë më të kualifikuar. Kështu: 52 Siç është shpjeguar dhe në paragrafin 5.2.2, Testi Pilot, të papunë janë konsideruar të gjithë ata persona të cilët jo vetëm nuk ishin të punësuar në momentin para se të emigronin, por nuk kishin as dhe një zanat apo profesion të cilin mund ta ushtronin. 53 Te kjo kategori janë përfshirë kryesisht të punësuarit në ndërmarrjet shtetërore të cilët kualifikimin e tyre e kanë realizuar përmes shkollave apo kurseve profesionale si elektriçist, hidraulik, tornitor, marangoz, këpucar etj. 124

136 Numuri i të papunëve është ulur në 8,5 përqind (nga ndërthurja e kësaj të dhëne me gjininë rezulton se pjesa më e madhe e të papunëve janë femra). Përqindja e emigrantëve të specializuar në shërbime është rritur ndjeshëm, nga 2,8 përqind, në 23 përqind. Përqindja e emigrantëve të specializuar si zanatalinj profesionistë është rritur me 10 përqind. Është rritur numri i të vetëpunësuarve dhe i manaxherëve/ekonomistëve. Bazuar në të dhënat e mësipërme konkludojmë se pjesa më e madhe e emigrantëve kanë kaluar nga të papunë apo të punësuar në profesione me kualifikim të ulët, në të punësuar në profesione me kualifikim më të lartë. Po të mbajmë parasysh dhe rezultatet e tabelës 5.5 mbi arsimin para emigrimit dhe atë aktual, mund të themi se kualifikimi i emigrantëve është bërë jashtë auditorëve. Ai është realizuar përmes punëve të ndryshme që ata kanë bërë, si dhe përmes eksperiencës së akumuluar ndër vite. Sektori i punësimit. Nga të dhënat rezulton se 42 % e meshkujve janë të punësuar në ndërtim, 12 % në industri, 10 % në zanate të ndryshme etj. Femrat rezultojnë të jenë të punësuara kryesisht në shërbime (47 %), industri (16 %) etj. Përsa i përket vetëpunësimit, ai rezulton të jetë në nivelin 10 % dhe i organizuar në formën e biznesit të vogël. Nga rezultatet e anketës mbi emigrantët e kthyer, rezulton se vetëpunësimi në emigracion të ketë qenë 28,5 %, nga të cilët 15 % të vetëpunësuar në biznesin e vogël dhe pjesa tjetër në biznesin madh. Diferenca midis rezultateve në këto dy anketa mund të ketë këtë shpjegim: vetëpunësimi në vendet e huaja mund të ketë qenë një shtysë që emigranti të kthehet në vendlindje së bashku me biznesin dhe eksperiencen e akumuluar atje Emigracioni dhe veçoritë e tij Objektivi i dytë i këtij kapitulli është të evidentojë faktorët që kanë udhëhëqur emigrimin. Për ta realizuar këtë objektiv, në paragrafin në vijim paraqiten të dhënat descriptive, të grumbulluara përmes seksionit të dytë të Anketës I dhe Anketës II. Në të analizohen arsyet kryesore që i kanë shtyrë individët e anketuar të emigrojnë, si dhe paraqitet një tablo e vendeve 125

137 drejt të cilavë është orientuar emigrimi. Duke qenë se informacioni në fjalë gjendet në dy anketa, më poshtë paraqiten të dhënat e përbashkëta të siguruara prej tyre. Arsyeja e emigrimit. Tabela 6.6 paraqet të dhënat përsa i përket arsyes se emigrimit. Siç duket dhe nga rezultatet, pjesa më e madhe e emigrantëve janë larguar nga vendi për arsye ekonomike. Rezultatet janë thuajse të njëjta në të dy tipet e anketave edhe nëse ato i analizojmë veçmas. Tabela 6.6: Arsyet e emigrimit. Arsyet e emigrimit Frekuenca Përqindja Përqindja kumulative Nëse sjellim ndërmend periudhën kur ka ndodhur largimi masiv Shëndetsore 3 0,75 0,75 Familjare 62 15,50 16,25 Akademike 19 4,75 21,00 Ekonomike ,25 79,25 Mundësi më të mira 73 18,25 97,50 Të tjera 10 2,50 100,00 i shqiptarëve drejt vendeve të tjera, Total rezultatet e mësipërme janë lehtësisht të kuptueshme. Pas rënies së sistemit komunist, ndryshimet drastike ekonomike dhe sociale të viteve 90-të shkaktuan një rritje të konsiderueshme të shkallës së papunësisë në vendin tonë. Niveli i përllogaritur i papunësisë në fund të vitit 1992 ishte 26 %, shifër kjo thuajse 3 herë më e lartë krahasuar me papunësinë në vitin Në fund të vitit 1992 kishte rreth 200 mijë femra dhe rreth 190 mijë meshkuj të papunë. Që prej këtij viti, treguesi i papunësisë ka qenë më i lartë për femrat, krahasuar me treguesin e papunësisë për meshkujt. Kjo ka ndodhur kryesisht pasi ishte më e vështirë për femrat të përshtateshin në tregjet e reja të punës. Problem ky sidomos i evidentuar në zonat urbane. Sipas INSTAT (2004), arsyet kryesore të papunësisë në atë periudhë ishin; i) mbyllja e aktiviteteve të mëparshme industriale; ii) orientimi i aktiviteteve të reja më së shumti nga meshkujt, si ndërtimi dhe tregtia; iii) lëvizjet rurale-urbane dhe kualifikimi i ulët i të ardhurve. Nga ndërthurja e të dhënave mbi gjininë me të dhënat mbi arsyen e emigrimit, rezulton se një pjesë e mirë e femrave kanë emigruar për arsye familjare. Bashkimi familjar me emigrantët e parë që u larguan nga vendi, apo dhe krijimi i familjeve të reja (këtu mund të nënvizojmë se 126

138 është gjërësisht e njohur predispozita që kanë emigrantët shqiptarë për t u martuar kryesisht me bashkëkombaset e tyre), janë dy arsyet kryesore të këtij fakti. Destinacionet e emigrimit. Grafiku 6.3 tregon se cilat janë destinacionet ku kanë emigruar të anketuarit në këtë studim. Siç duket qartë nga grafiku, 55,5 përqind e tyre kanë emigruar në Greqi, 29,8 përqind në Itali, 5,8 përqind në Angli, 2 përqind në Gjermanisë, 1,8 përqind në Amerikë dhe pjesa tjetër, e cila është në minorancë, drejt vendeve të tjera të Evropës. Grafiku 6.3: Destinacionet e emigrimit Itali Greqi 23 Angli 119 Bullgari Amerike Norvegji Suedi Belgjik Gjermani France 222 Hollande Danimark Austri Zvicer Për të kuptuar nëse ka dallime të rëndësishme midis të dhënave në të dy tipet e anketave, u pa e arsyeshme që ato të analizoheshin edhe më vete. Grafiku 6.4 tregon respektivisht për secilin nga grupet se cilët kanë qenë destinacionet e tyre të emigrimit. Siç ilustrohet edhe nga grafiku, pjesa më e madhe e emigrantëve të kthyer janë nga Greqia (70 %) dhe Italia (26 %). Kjo është e kuptueshme për faktin se, së pari, këto janë dy vendet drejt të cilëve vërshoi dhe fluksi më i madh i emigrantëve, së dyti, këto janë dhe vendet që u prekën më shumë dhe më shpejtë nga kriza financiare e vitit

139 Grafiku 6.4: Destinacionet e emigrimit të emigrantëve aktualë dhe atyre të kthyer. 150 Emigrantet aktual Emigrantet e kthyer Situata financiare Në këtë paragraf shqyrtohet situata financiare e emigrantëve gjatë periudhës së emigracionit. Të dhënat që analizohen, korespondojnë me të dhënat e grumbulluara përmes seksionit të tretë të Anketës I dhe Anketës II. Për t i siguruar ato, të anketuarve u është kërkuar të bëjnë një ndarje të informacionit në dy periudha kohore. Ata janë pyetur se sa i kanë pasur të ardhurat mesatare para vitit 2008 dhe se sa i kanë pasur ato pas këtij viti. Kjo ndarje në kohë është bërë me qëllim që të përftohet një informacion më i gjërë në lidhjë me efektet e krizës financiare të vitit Në këtë pjesë të punimit paraqiten disa të dhëna deskriptive mbi të ardhurat mesatare të emigrantëve. Përveç ndarjes së të ardhurave në dy periudha kohore, të anketuarve, u është kërkuar të bëjnë dhe një ndarje të të ardhurave sipas burimit që i kanë siguruar ato. Në këtë mënyrë, është siguruar informacion mbi të ardhurat e gjeneruara nga kryefamiljari, nga bashkëshortja si dhe nga asistenca apo përfitime të tjera sociale. Në vazhdim paraqitet edhe një skemë, e cila ka për qëllim të shpjegojë përdorimin e të ardhurave. Për të vlerësuar situatën financiare të emigrantëve si dhe për të rritur ndjeshëm përmasat e kampionit, u gjykua si e dobishme që të analizoheshin së bashku të dhënat nga dy anketat e para. Problemi kryesor që u konstatua në këtë pikë qëndronte në faktin se disa emigrantë rezultonte të ishin kthyer në Shqipëri para vitit Nëse në analize do të merreshin të dhënat e siguruara prej tyre, do të rezultonte që kampioni për analizën e të ardhurave para vitit 2008 të ishte më i madh se 128

140 kampioni i marrë në shqyrtim për përiudhën pas këtij viti. Kjo gjë do të krijonte vështirësi dhe probleme të mundshme krahasimi. Duke synuar një analize sa më të saktë të të dhënave në këto dy periudha, u arrit në përfundimin që nga Anketa II-Drejtuar emigrantëve të kthyer të analizoheshin dhe të merreshin në shqyrtim vetëm ato raste, kur kthimi në Shqipëri kishte ndodhur pas vitit U gjykua gjithashtu që dy vite janë më se të mjaftueshme për të parë nëse ka apo jo ndryshime në nivelin e të ardhurave. Për sa u përket emigrantëve të kthyer, ndarja kohore e të ardhurave të tyre gjatë emigracionit në para dhe pas vitit 2008, nuk ka ndonje vlerë në vetvete. Me rëndësi për këtë kategori është të shikohet se si qëndron raporti i të ardhurave gjatë emigracionit, me të ardhurat aktuale të realizuara në Shqipëri dhe pikërisht kjo pjesë trajtohet në çështjen Të ardhurat mesatre mujore. Tabela 6.7 paraqet të ardhurat mesatare mujore të të anktuarve. Ato janë të ndara në dy periudha kohore dhe sipas burimit (pjesëtarit në familje) që i ka siguruar ato. Kujtojmë dhe një here që për lehtësi llogaritjeje (siç është paraqitur hollësisht në paragrafin përkatës në pjesën me titull Testi Pilot ), të ardhurat mesatare janë të shprehura në Euro. Nisur dhe nga të dhëna të tjera në dispozicionin si statusi social apo përbërja e familjes, në vazhdim janë bërë dhe disa përllogaritje. Synimi është evidentimi i të ardhurat totale dhe i të ardhuave për frymë në çdo familje. Para se të kalohet te prezantimi dhe shqyrtimi i të dhënave, vlen të theksohet se nga analiza e frekuencave u përfituan informacione paraprake, të renditura më poshtë, të cilat ndihmuan në përpilimin e saktë të tabelës 6.7: 1. Numri total i emigrantëve/familjeve të kthyera pas vitit 2010 është Në përbërje të tablës 5.7, duke qënë se flitet për të ardhurat mesatare, janë marrë në shqyrtim vetëm ato raste ku e ardhura e kategorisë përkatëse ka një vlerë të ndryshme nga zero. 3. Nga analiza e frekuencave të të ardhurave para vitit 2008, rezulton se në asnjë rast nuk kemi kryefamiljar mashkull me të ardhura me vlerë zero. 4. Nga analiza e frekuencave të të ardhurave pas vitit 2008, rezulton se kemi 30 raste ku kryefamiljari i ka të ardhurat 0 bazuar në të dhëna nga anketa e emigrantëve aktualë dhe 58 raste ku kryefamiljari i ka të ardhurat 0 në rastin e të dhëna nga anketa e emigrantëve të kthyer. 129

141 5. Nga analiza e frekuencave të të ardhurave, rezulton se kemi 105 raste ku bashkëshortja (në rastin kur emigranti është i martuar) i ka të ardhurat 0 para vitit 2008, dhe 33 raste pas Para vitit 2008, numuri i familjeve që merrnin perfitime sociale ishte 60, duke arritur në 140 pas vitit Tabela 6.7: Të ardhurat mujore në familje. (Para vitit 2008) (Pas vitit 2008) Nr. Min Max Mesat. Dev. St Nr. Min Max Mesat Dev. St. TR 54 (familje) , , , ,55 TR (kryefam.) , , ,75 886,09 TR (bashkësh ,00 714, ,10 627,61 Përfitime sociale ,60 267, ,20 220,32 TR për frymë ,52 636, ,94 514,36 Shënim: Nr. numri i të intervistuarve; Dev. St devijimi standard Nga analiza e të dhënave të paraqitura në tabelën 6.7, mund të arrijmë në disa përfundime: Të ardhurat minimale dhe ato maksimale kanë pësuar rënie pas vitit Kjo ka ndodhur si në të ardhurat e siguruara nga kryefamiljari, ashtu dhe në të ardhurat e siguruara nga bashkëshortet apo nga përfitimet sociale. Të ardhurat mesatare të të gjithë familjes pas vitit 2008 janë zvogëluar me 42 përqind, krahasuar me të ardhurat para këtij viti. Nga ndërthurja (Cross-Tab) e të dhënave mbi të ardhurat me sektorin e punësimit, rezulton se të ardhurat më të larta të kryefamiljarit janë realizuar në sektorin e ndërtimit, në biznesin privat dhe më tej në sektorin e industrisë. Papunësia në radhët e meshkujve (kryefamiljarëve) është rritur me thuajse 30 përqind. Papunësia në radhët e femrave është zvogëluar me rreth 50 përqind dhe rezulton se një pjesë e madhe e tyre kanë filluar punë në sektorin e shërbimeve. Papunësia në radhët e 54 TR = Të ardhurat 130

142 kryefamiljarëve në këtë rast ka shërbyer dhe si shtysë që bashkëshortet të integrohen në tregun e punës dhe sidomos në sektorin e shërbimeve. Pas viti 2008 është më shumë se dy-fishuar numuri i familjeve që marrim përfitime sociale. Megjithatë, po t u referohemi shumave të përfitimit, ato janë zvogëluar. Efekti i krizës ka bërë që qeveritë e vendeve evropiane të ndryshojnë politikat e tyre përsa u përket ndihmës sociale dhe kritereve të përfitimit të saj. Të ardhurat për frymë kanë pësuar rënie drastike. Vlera e tyre pas vitit 2008 është thuajse e përgjysmuar. Për një informacion më të gjërë në lidhje me përdorimin e të ardhurave të emigrantëve në dy periudhat e marra në shqyrtim, na vjen në ndihmë grafiku 6.5. Në pjesën e parë grafiku paraqet shpërndarjen mesatare të të ardhurave në periudhën para vitit 2008, ndërsa në pjesën e dytë shpërndarjen pas kësaj periudhe. Grafiku 6.5: Shpërndarja dhe përdorimi i të ardhurave Shperndarja e te ardhurave pas vitit 2008 Shperndarja e te ardhurave para vitit 2008 Në këtë pjësë të anketës, të anketuarve u është kërkuar të japin një paraqitje të thjeshtë të përdorimit të të ardhurave të tyre. Në dispozicion u janë vënë disa alternative përzgjedhje, si: konsumi, investimi në vendin ku jetojnë apo investimi në Shqipëri, kursimi në formën e 131

143 depozitës në të dy vendet, blerja e pasurive të patundshme, shkollimi i fëmijëve, ndihma për familjen e lënë pas etj. Nga grafiku mund të dallohet shumë lehtë se para vitit 2008 të ardhurat kanë qenë të shpërndara thuajse në të gjitha drejtimet e sipërpërmendura. Sigurisht që pjesa më e madhe e tyre do shkonte për konsum (40,76 %), megjithatë, pjesa tjetër ishte tejet e shpërndarë. Nëse do të bënim një krahasim midis vendit ku jetojnë dhe Shqipërisë, rezulton se blerjet në pasuri të patundshme janë realizuar në të dy vendet dhe me diferenca të vogla pozitive në drejtim të blerjeve në vendin e emigracionit. Përsa u përket kursimeve dhe depozitave, pjesa më e madhe e tyre janë realizuar në Shqipëri. Kjo është e kuptueshme, nëse bëjmë krahasimin e normave të interest 55 midis vendeve. Përsa i përket shkollimit, për të është investuar më shumë në vendin ku emigrantët jetojnë. E njëjta gjë ka ndodhur dhe me investimet, 14 përqind të cilave janë realizuar në vendin pritës dhe vetëm 5 përqind në vendin tonë. Po të mbajmë parasysh dhe dy pyetje të tjera që janë bërë në anketë, Në cilin sektor keni investuar dhe Biznesi në fjalë eshtë biznes familjar apo investim bashkë me të tretë, edhe këtu shifrat shpjegojnë se 84 përqind investimeve janë realizuar në sektorin e shërbimeve dhe 92 përqind e tyre janë biznese familjare. Përderisa në këto lloje biznesesh pronari është i pandarë nga manaxheri, është e kuptueshme që më së shumti ato janë realizuar në vendin ku dhe emigrantët jetojnë. Për sa i përket periudhës pas vitit 2008, shohim se përdorimi i të ardhurave ka ndryshuar në mënyrë rrënjësore. Thuajse e gjithë e ardhura shkon për konsum (90,42 %) dhe vetëm një pjesë e vogël e saj shkon për investim në pasuri të patundshme (investim, i cili mund të shfaqet dhe në formën e pagesës së këstit të një kredie të marre kohë më parë) apo për ndihmë në familjen e lënë pas. Ulja e nivelit të të ardhurave ka bërë që emigrantët thjesht të arrijnë të sigurojnë bazën e jetesës me të ardhurat e përfituara. Mundësitë për investim apo kursim, janë ulur shumë. Ndihma për familjen e lënë pas ka rënë nga 10,75 përqind, në 1,03 përqind Remitancat drejt Shqipërisë Në këtë pjesë të punimit evidentohen veçoritë që karakterizojnë remitancat e dërguara drejt Shqipërisë. Në të analizohen shumat e remitancave, përdorimi i tyre, motivi i dërgimit, dhe 55 Si pasojë e predispozitës se madhe qe kanë pasur shqiptarët për t i mbajtur paratë në shtëpi (efekti edhe i rënies së Skemave Piramidale në viti 1997), normat e interesit për depozitat në vendin tonë ndër vite kanë qenë tejet të larta krahasuar me rajonin apo dhe me gjërë. 132

144 rrugët e përzgjedhura të transferimit. Në një studim të kryer nga Instituti Agenda (2011), rezulton se dërgesat me origjinë nga Greqia përbënin rreth 41,9 % të totalit të remitancave të dërguara drejt Shqipërisë. Ato ndiqeshin nga shumat e dërguara nga Italia, që përbënin rreth 38,6 % të totalit. Gjithashtu, ky studim tregon se vlera mesatare vjetore e remitancave të përfituara nga familjarët në Shqipëri kapte vlerën e euro-ve, që do të thotë se këto familje merrnin pagesa deri në 115 euro në muaj. Një sondazh tjetër i kryer nga Banka e Shqipërisë, tregon se në vitin 2009 dërgesat nga Italia përbënin rreth 55 % të totalit të dërgesave. Kjo pabarazia midis sondazheve mund t'i atribuohet ndryshimeve që mund të kenë ndodhur gjatë periudhës Për të vlerësuar prirjen e nivelit të remitancave për vitin 2012, ne kemi marrë të dhënat për tremujorin e parë të vitit 2012 dhe këtë vlerë e kami krahasua me vlerat në të njëjtin tremujor të vitit 2011 dhe Përfundimi është se vlera e remitancave në tremujorin e parë të vitit 2012 u rrit me 4 milionë euro në krahasim me të njëjtin tremujor të vitit Kjo rritje prej 2,5 % e nivelit të remitancave tregon ndryshim të trendit negativ, i cili ka shoqëruar këto flukse vitet e fundit. Një shpjegim i mundshëm pas këtij ndryshimi mund të jetë dhe fakti se si pasojë e krizës, emigrantët shqiptarë mund të kenë vendosur të zhvendosin kursimet e tyre Shqipërisë. Në këtë pjesë të kapitullit, analizohen shumat e dërgesave që emigrantët kanë nisur drejt Shqipërisë për familjen e lënë pas. Me interes është të shihet se cila ka qenë arsyeja kryesore e dërgimit (motivi), rruga e përzgjedhur e transferimit, si dhe përdorimi i tyre. Të dhënat që analizohen, korespondojnë me të dhënat e grumbulluara përmes seksionit të katërt të Anketës I dhe Anketës II, si dhe përmes seksionit të dytë të Anketës III. Siç është sqaruar dhe në paragrafin përkatës të 5.3, Anketa III-të u është drejtuar familjarëve të emigrantëve që ndodhen në qarkun e Elbasanit. U gjykua të përdorej kjo anketë, me qëllim që informacioni që kishte të bënte me përdorimin e remitancave të dilte sa më i saktë. Kush mund ta dijë më mirë se përse janë përdorur remitancat, sesa vetë personat që i kanë përdorur ato? Me qëllim arritjen e objektivit të synuar, në këtë pjesë trajtohen hap pas hapi disa çështje. Së pari, paraqitet një profil i Familjes së emigrantit në vendin e origjinës, pak a shumë siç është paraqitur dhe profili i të anketuarve në dy anketat e para. Më tej, analizohen se bashku të gjitha të dhënat (të cilat ndodhen te të treja anketat), që kanë të bëjnë me shumat e remitancave të derguara, motivin e dërgimit, rrugën e transferimit dhe destinacionin e përdorimit të tyre. Në një çështje të fundit, shihet nëse ka apo jo diferenca të mëdha midis qëllimeve të supozuara të përdorimit të 133

145 remitancave nga ana e emigrantëve, dhe qëllimeve reale të përdorimit të tyre nga ana e familjarëve. Profili i familjarëve të emigrantëve: Nga të dhënat e anketës rezulton se nga 200 të intervistuar, 109 janë femra dhe 91 meshkuj. Respektivisht, 54,5 dhe 45,5 përqind. Mosha mesatare e të anketuarve është 49 vjeç, ndërsa grupmosha me numrin më të lartë të të anketuarve është vjeç. Vendbanimi i të anketuarve është respektivisht: 49,7 përqind nga rrethi i Elbasanit, 24,5 nga rrethi i Peqinit, 16,5 përqind nga rrethi i Gramshit dhe 9,3 përqind nga rrethi i Librazhdit. Përsa i përket statusit civil, 79 përqind rezultojnë të jenë të martuar, 13 përqind të pamartuar dhe 7 përqind të ve. Për sa i përket strukturës së familjes, rezulton se 22 përqind e tyre nuk kanë fëmije në ngarkim ndërsa 30 përqind kanë nje ose dy të tillë. 18 përqind rezultojnë të mos kenë fëmijë jo në ngarkim, ndërsa 70 përqind rezultojnë të kenë nje ose dy të tillë. Numuri mesatar i pjestarëve në familje është 4. Profesioni i të anketuarve rezulton të jetë: 19 përqind pensionistë, 13 përqind shtëpiakë, 11 përqind të papunë, 10 përqind të vetëpunësuar, 9 përqind zanatalinj dhe pjesa tjetër, në përqindje shumë të vogla, të angazhuar në profesionet e tjera të përmendura në anketë. Siç del nga shifrat e mësipërme, pjesa më e madhe janë pensionistë, të papunë ose të punësuar në sektorin privat. Pyetjes: A keni familjarë emigrantë të cilët ju ndihmojnë ekonomikisht, 92,5 përqind i janë përgjigjur në mënyrë positive dhe vetëm 7,5 përqind në mënyrë negative. Përsa i përket lidhjes farefisnore me emigrantin, rezulton se 63,4 përqind ndihmohen nga djemtë, 20,1 përqind nga vajzat, 11 përqind nga prindërit dhe 5,5 përqind nga motravëllezër. Pjesa më e madhe e familjarëve emigrantë rezulton të jetojnë në Greqi (49 përqind) dhe Itali (46 përqind) Pikat e prezantuara më lart pasqyrojnë një ikonë të thjeshtë të profilit të familjarëve të emigrantëve. Çështjet që do të diskutohen në vazhdim, kanë të bëjnë me analizën e shumave dhe 134

146 karakteristikave të remitancave të dërguara drejt Shqipërisë. Së pari, do të shikohet se cilat janë shumat që janë dërguar ndër vite dhe shpeshtësia e tyre. Remitancat e dërguara drejtë Shqipërisë. Në tabelën 6.8 përfshihen në mënyrë të përmbledhur të gjitha të dhënat që kanë të bëjnë me remitancat, të cilat do të shqyrtohen në këtë paragraf. Për të kuptuar nëse ndryshimet në vlerat e tyre kanë ardhur si pasojë e krizës apo si pasojë e përmbushjes së ciklit natyror të remitancave 56 (ciklit në formë U-je të përmbysur), të anketuarve u është kërkuar të japin informacion për remitancat e dërguara në periudha të ndryshme kohore. Periudha e parë shtrihet përgjatë viteve , periudha e dytë përgjatë viteve dhe periudha e tretë pas vitit Duke qënë se në tabelë të prezantohen shumat mesatare, është gjykuar që të merren në konsideratë vetëm rastet në të cilat vlera e remitancave të dërguara është e ndryshme nga 0, për secilën nga periudhat. Gjithashtu, duke u bazuar dhe në disa pyetje të anketimit, si p.sh.: Në cilin vit keni filluar të dërgoni remitanca?, apo A ka pasur periudha (minimumi një vjeçare) në të cilat nuk keni dërguar remitanca?, në rreshtin e fundit të tabelës është llogaritur dhe vlera mesatare e remitancave të dërguara. Tabela 6.8: Dërgesat e emigrantëve ndër vite, në Euro. Dërgesat në vit Numri Min Max Mesatarja Devijimi Standard Para vitit , , , ,67 Pas vitit , ,14 Dërgesat mesatare , ,47 Përsa i përket shpeshtësisë së dërgimit, nga të dhënat rezulton se minimumi i transfertave të bëra është një here në vit, ndërsa maksimumi 12 herë (pra çdo muaj). Numri mesatar i transfertave është afërsisht 5 në vit. Nëse shqyrtojmë të dhënat e tabelës 6.8 dhe bëjmë një 56 Briere et al. (2002), dhe Amuedo-Dorantes dhe Pozo (2006a), në studimet e tyre prezantojnë një lidhje interesante midis nivelit të remitancave të dërguar te familja e lënë pas dhe kohëzgjates në emigrim. Ata theksojnë se kjo lidhje e gjetur ka formën e një "U-je" të përmbysur. Më saktësisht, Briere et al. ka gjetur se niveli i remitancave fillon të zvogëlohet pas 10 vjetësh, ndërsa Amuedo-Dorantes dhe Pozo kanë zbuluar një venitje të remitancave pas 5,5 viteve. 135

147 krahasim të vogël midis rezultateve nga periudha e parë në të dytën dhe më tej nga e dyta në të tretën, përfundimet janë si vijon: Para vitit 2000, dërgesa minimale ka qenë 500 Euro në vit. Gjatë periudhës ajo ka qenë Euro, ose 2,4 herë më e madhe. Pas vitit 2008 rezulton që dërgesa minimale vjetore të jetë 100 Euro ose 12 herë më e vogël se ao e periudhës Para vitit 2000, dërgesa maksimale ka qenë Euro në vit. Gjatë periudhës ajo arriti në Euro, ose 1,4 herë më e madhe se në periudhën para vitit Pas vitit 2008 rezulton që dërgesa maksimale të jëtë 8000 Euro, rreth 4.4 herë më e vogël krahasuar me periudhën e dytë. Para vitit 2000 dërgesa mesatare ka qenë Euro në vit. Gjatë periudhës ajo ka qenë Euro, ose rreth 1.25 herë më e madhe krahasuar me periudhen para vitit Pas vitit 2008 rezulton që dërgesa mesatare të jëtë Euro, duke qenë rreth 2,48 herë më e vogël krahasuar me periudhën e dytë rezulton që kjo vlerë të jetë zvogëluar me afërsisht 60 përqind. Dërgesa mesatare vjetore e emigrantëve referuar të tre periudhave së bashku, rezulton të jetë afërsisht Euro. Minimumi dhe maksimumi janë respektivisht afërsisht 750 dhe Euro në vit. Nëse do të bënim një krahasim të thjeshtë me rrogën minimale në Republikën e Shqipërisë 57 në këtë periudhë, mund të konkludonim se prurjet mesatare vjetore nga remitancat kanë qenë shumë më të larta se të ardhurat e një nëpunësi të thjeshtë. Përsa u përket ndryshimeve midis periudhave mund të themi se nga periudha e dytë në periudhën e tretë ndryshimet janë shumë më të mëdha se midis përiudhës së pare dhe të dytë. Analizë kjo në vlerë absolute. Nisur nga këto përfundime mund të themi se ulja e nivelit të dërgesave pas vitit 2008 në një masë të madhe është shkakuar si pasojë e krizës financiare dhe jo thjeshtë si përmbushje e ciklit natyror në formë U-je të përmbysur. Remitancat në të ardhmen. Pyetjes se çfarë mendimi keni për trendin e remitancave në të ardhmen, 69,5 përqind ju përgjigjen që do të zvogëlohen, 8,5 që do të rriten, 1,5 përqind ju 57 Sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave Vendim Nr. 445, date , që i ka shtrirë efektet financiare nga data 15 Korrik 2012, paga bazë minimale mujore për punonjësit në shkallë vendi, e detyrueshme për t u zbatuar nga çdo person juridik a fizik, vendas ose i huaj është (njëzet e një mijë) lekë. 136

148 përgjigjën që do të ngelen në nivele të njëjta, dhe 20,5 përqind janë të pasigurt mbi atë se çfarë mund të ndodhë.në përgjithësi, dërgesat në vlerë monetare të emigrantëve kanë luajtur një rol thelbësor në ekonominë shqiptare, në mënyrë të veçantë duke parandaluar dhe duke zbutur varfërinë (Velcani 2013). Për të kuptuar më mire së për çfarë janë përdorur këto dërgesa do të na dihmojë analiza që do të bëhet në vijim. Përdorimi i remitancave. Dy grafikët më poshtë paraqesin të dhënat mbi përdorimin e remitancave. Në grafikun e parë paraqiten të dhënat e grumbulluara nga intervistimi i vetë emigrantëve ndërsa në grafikun e dytë paraqiten të dhënat e përfituara nga intervistimi i familjarëve. Përmes krahasimit të këtyre dy grafikëve do të shikohet nëse ka apo jo diferenca të mëdha midis qëllimeve të supozuara të përdorimit të remitancave nga ana e emigrantëve dhe qëllimeve reale të përdorimit të tyre nga ana e familjarëve. Grafiku 6.6: Shpërndarja dhe përdorimi i dërgesave. Përdorimi i supozuar i remitancave 30,40 Konsum Përdorimi i remitancave nga familjarët 41,64 Konsum 6,43 8,83 2,40 Pasuri e patundshme Investim 14,09 5,50 Pasuri e patundshme Investim 14,48 23,43 Shkollim Kursim 12,33 19,33 Shkollim Kursim Te tjera 7,16 Te tjera Siç mund të konstatohet dhe nga pamjet e mësipërme, përdorimi i dërgesave nga familjarët është më i orientuar drejt konsumit. Në të dyja rastet, vendin e dytë e zë përdorimi i tyre për blerjen e pasurive të patundshme. Po të mbajmë parasysh arsyen kryesore të ekzistencës së dërgesave (ndihma për familjen e lënë pas), mund të thëmi se është plotësisht e kuptueshme se 137

149 përse këto dy mënyrat të përdorimit qëndrojnë në krye të listës. Sidomos po të mbajmë në konsideratë të dhënat mbi arsyen e emigrimit dhe faktit se pjesa më e madhe e emigrantëve janë larguar nga vendi per arsye ekonomike. Nga krahasimi mund të themi se nuk ka diferenca të mëdha midis përdorimit në të dyja rastet e shqyrtuara. Përsa i përket investimit mund të themi se ai është më i lartë në rastin e supozuar ndërsa për shpenzimet për arsim është e kundërta. Pyetjet e fundit të anketave kanë të bëjnë me motivin e dërgimit të remitancave, rrugën e përzgjedhur për transferimin e parave dhe arsyet e kësaj përzgjedhjeje. Motivi i dërgimit të remitancave. Përgjigjet e të anketuarve për pyetjen Cila është arsyeja që ju motivon të dërgoni remitanca, janë pasqyruar në grafikun 6.7 të paraqitur më poshtë. Grafiku 6.7: Motivi i dërgimit të remitancave. Motivi i dërgimit të remitancave Nuk kanë dërguar asnjëherë remitanca 135 Përgjegjësi morale 198 Dëshirë e thjeshtë 0 5 Përfitim i mundshëm trashëgimie Tjetër Arsyet e dërgimit të remitancave Siç duket nga grafiku, motivi kyesor pas dërgesave është altruizmi. Po të bëhet një krahasim me literaturën botërore në këtë fushë, kjo arsye duket se mbizotëron gjërësisht (Johnson dhe Whitelaw, 1974; Banerjee, 1984; Horowitz, 1999). Interesi personal duket se nuk bënë pjesë në arsyet për dërgimin e remitancave nga ana e emigrantëve shqiptarë. Në 400 të anketuar (Anketa I + Anketa II), asnjë prej tyre nuk e zgjodhi përfitimin e mundshëm të trashëgimis si një arsye pas vendimit të dërgimit të remitancave. Krahasuar me rezultatet tona, në literaturën botërore kjo arsye nuk është e panjohur. Në një studim të De la Briere et al (1997) mbi arsyen se çfarë i motivon emigrantët dominikane të 138

150 dërgojnë remitanca, janë testuar dy hipoteza kryesore: (1) investim në trashëgiminë e mundshme, dhe (2) kontratë sigurimi mes prindërve dhe fëmijëve emigrantë. Rruga e përdorur për transferimin e dërgesave: Pyetjes se si i kanë transferuar remitancat, të anketuarit i janë përgjigjur si më poshtë: 68 përqind i kanë sjellë personalisht. 12 përqind përmes sistemit bankar. 20 përqind përmes kompanive të transferimit të parave. Arsyet pas kësaj përzgjedhjeje rezultojnë të jenë, 79 përqind kostoja e transferimit, 15 përqind siguria dhe 6 përqind preference, plus arsye të tjera. Institucionet më të preferuara rezultojnë të jenë Western Union dhe Raiffeisen Bank. Përsa u përket shërbimeve bankare, më e përdorur është transferta, krahasuar me produkte të tjerë si llogaria e përbashkët apo dhe karta bankare. Pak a shumë, në të njëjtat rezultate është arritur dhe në një studim të bërë nga Meka et al. (2007), Dërgesat në para të emigrantëve dhe produktet financiare. Bazuar në sondazhin e kryer, ata kanë arritur në përfundimin se dërguesit nuk kanë informacion të mjaftueshëm rreth produkteve bankare shqiptare dhe se nuk ekziston asnjë institucion që të paraqesë një informacion mbi llojet e shërbimeve financiare dhe kostot respektive të tyre Migracioni i kthimit Objektivi i katërt i këtij kapitulli është të analizohen shkaqet dhe pasojat e vendimit të emirantëve për t u kthyer në vendin e origjinës. Në pjesën e parë të kësaj çështjeje analizohen koncepti i emigracioni të kthimit si dhe gjetjet nga literatura. Në pjesën e dytë trajtohen veçoritë që kanë karakterizuar kthimin, si dhe intergimin e emigrantëve në komunitetin vendas. Në pjesën e tretë krahasohen situata financiare në emigrim, me situatën financiare pas kthimit. Një analizë e shkurtër do të nxjerrjë në pah diferencat e konstatuara. Në këtë pjesë të fundit i është kushtuar rendësi dhe realizimit apo jo pritshmërive nga kthimi i emigrantëve. Koncepti i migracionit të kthimit 139

151 Që prej gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, migracioni i kthimit ka qenë objekt studimi në disiplina apo shkolla të ndryshme mendimi, megjithatë debati rreth këtij fenomeni u bë më i zjarrtë në vitet 80. Në vitin 1981 në Romë u mbajt konferenca e parë evropiane mbi Migracionin Ndërkombtar të Kthimit, dhe bazuar në fjalët e Cerases (Kubat, 1984), Kjo konferencë arriti më në fund që të krijojë një ikonë të qartë të situatës mbi këtë dukuri. Një sërë kërkimesh empirike në lidhje me këtë çështje, janë përpjekur të shpjegojnë faktorët e shumëfishtë që trajtojnë modelet e kthimit dhe riintegrimit të migrantëve në vendin e tyre të origjinës. Literatura që ekziston në këtë fushë synon kryesisht t u japë përgjigje teorike këtyre dy çështjeve: a) pse kthehen migrantët dhe çfarë motivon dhe ndikon në procesin e kthimit; b) cilat janë sfidat e riintegrimit dhe faktorët që ndikojnë në ri-integrimin e suksesshëm. Bazuar në përfundimet e nxjerra nga Cassarino (2004), fakti nëse një emigrant do të ketë apo jo një rol të rendësishëm në vendlindje, varet kryesisht nga gatishmëria për t u kthyer dhe nga burimet ekonomike që ai ka qenë në gjëndje të akumuloje gjatë qendrimit në vendin pritës. Me përkufizim, termi Migracioni i kthimit (IOM, 2011), nënkupton Lëvizjen e një personi që kthehet në vendin e tij/saj të origjinës ose vendbanimit të zakonshëm, pasi kalon të paktën një vit në një vend tjetër. Ky kthim mund të jetë vullnetar ose jo. Migracioni i kthimit përfshin edhe riatdhesimin vullnetar. Çdo person që kthehet në vendin e tij/saj të origjinës, gjatë pesë viteve të fundit, pasi ka qenë migrant ndërkombëtar (afatshkurtër apo afatgjatë) në një vend tjetër. Kthimi mund të jetë i përhershëm ose i përkohshëm. Ai mund të vendoset në mënyrë të pavarur nga migrant, ose të detyrohet nga rrethanat e pafavorshme. Statistika mbi numrin e migrantëve të kthyer nuk janë gjithmonë shumë të sakta. Kjo, pasi qeveritë nuk mbledhin rregullisht të dhëna mbi daljen apo hyrjen e emigrantëve. Nisur nga ky problem, mund të themi se studimet në këtë fushë nuk para bazohen në një burim të vetëm të dhënash (Wahba, 2015). Në literature shpesh ngrihet dhe pyetja se përse emigrantët kthehen në një vend të varfër, ku pagat janë më të ulëta se në vendin ku ata kanë emigruar. Përgjigjet për këtë pyetje janë nga më të ndryshmet. Mund të jetë që emigrantët të preferojnë të jetojnë dhe të punojnë aty ku kanë pranë familjet e tyre (Wahba dhe Zenou, 2012). Në raste të tjera, vendimi i kthimit mund të jetë pjesë e një strategjie të migrimit për të përfituar jashtë vendit aftësi të cilat më pas mund të përdoren në vendin e origjinës dhe të cilat rrisin produktivitetin (Dustmann dhe Glitz, 2011). Disa emigrojnë për të grumbulluar kursime të cilat do të kenë një fuqi më të lartë blerëse në 140

152 atdhe. Të tjerë bëjnë plane të përdorin kursimet, e tyre për të ngritur një biznes në vendin e tyre për shkak të normës më të lartë të kthimit të aktiviteteve sipërmarrëse në vendin e origjinës (Mesnard, 2004). Një tjetër çështje me rëndësi përsa i përket emigracionit të kthimit, është evidentimi i karakteristikave të të kthyerve dhe në veçanti i nivelit të tyre të shkollimit, kualifikimit, arritjeve që kanë pasur në emigracion etj. Sipas Wahba (2015), normat e kthimit janë përgjithësisht më të larta për emigrantët me arsim të lartë, e sidomos për studentët që i kanë kryer studimet jashtë vendit. Sipas të njëjtës studiuese, evidencat empirike mbi kthimin në nivele të ndryshme të arsimit, janë specifike, sipas vendit të origjinës. Kështu për shembull, për Spanjën, pjesa më e madhe e të kthyerve në atdhe kanë arsim në nivel mesatar, ndërsa për SHBA, pjesa më e madhe e emigrantëve të kthyer ose kanë nivel të ulët ose nivel të lartë të arsimit. Përveç kësaj, kthimi është i ndikuar dhe nga suksesi i emigrantëve në vendin pritës. Disa studime empirike janë përqendruar në marrëdhënien që ekziston mes të ardhurave të emigrantëve në vendin pritës dhe kthimit të tyre, ku të ardhurat janë përdorur si një masë e suksesit. Sipas Bijwaard dhe Wahba (2014), studimet e fundit në rastin e Holandës sugjerojnë një marrëdhënie në formë U-je përsa i përket lidhjes që ekziston mes kualifikimit dhe arritjeve të emigrantit në vendin pritës, dhe kthimit në atdhe. Në këtë studim, mbështetur në prova empirike, u arrit në përfundimin se papunësia i shtyn emigrantët të largohen nga vendi pritës. Kështu, emigrantët e pasuksesshëm kanë më shumë gjasa për të lënë vendin pritës krahasuar me emigrantë më një sukses mesatar. Nga ana tjetër, emigrantët e suksesshëm kanë gjithashtu më shumë gjasa për t u kthyer se emigrantët me një sukses mesatar. Arsyeja në këtë rastin e fundit është se ata e kanë arritur objektivin e tyre të kursimeve. Gmelch (1980) në punimin e tij është fokusuar jo vetëm tek arsyet e kthimit por dhe te pritjet e emigrantit përsa i përket së ardhmes. Agunias (2006) bën dallimin ndërmjet kthimit të përkohshëm dhe atij të përhershëm. Sipas IOM (2013), arsyet e kthimit të emigrantëve Shqiptarë variojnë nga arsyet politike apo ekonomike tek ato personalet. King (2000) e portretizon migracionin e kthimit si një proces të filluar nga shkaqe të ndryshme dhe që çon në një larmi pasojash. Ai më tej shprehet që faktorët shkakësorë mund të jenë: a) ekonomikë (papunësia, përfundimi i kontratës, më shumë punë, punë më të mira, dëshira për të investuar kursimet); b) sociale (armiqësi racore, vështirësi në integrim, malli për familjen, dëshira për status më të lartë); 141

153 c) familjare/cikli i jetës (dalja në pension, lidhjet prindërore, martesa, shkollimi i fëmijëve); ose politike. Rreth dy dekada pas emigracionit masiv të shqiptarëve nga vendlindja, flukset migratore u reduktuan si pasojë e stabilitetit dhe zhvillimit ekonomik të vendit. Përsa i përket studimit të migracionit të kthimit në Shqipëri, ndër vite ka pasur disa projekte, por fatkeqësisht asnjeri nga ata nuk ka arritur të sigurojë të dhëna të qëndrueshme për trendin e tij. Shumica e tyre janë fokusuar kryesisht në rolin që duhet të luaj qeveria në mbështetjen dhe integrimin e migrantëve. Këtu mund të përmendim projektin e ndërmarrë nga Universiteti i Sussex (Qëndra Kërkimore mbi Emigracionin) në vitin 2004, projektin e ndërmarrë nga ETF (Fondacioni Europian i Trajnimeve) në vitin 2007, si dhe projektet e ndërmarrë nga IOM në vitet 2008 dhe Në të gjithë këto projekte, rekomandimi kryesor që ka dal në pah pas analizave, ka qenë ai i nevojës së këshillimit të emigrantëve mbi mundësitë dhe përfitimet e kthimit. Sipas Censusit të Popullsisë në vitin 2011, 4,9 përqind e popullsisë shqiptare ( shtetas) që kanë qëndruar jashtë vendit, janë kthyer në vendlindje (INSTAT, 2012). Botimi i INSTAT-it Migracioni në Shqipëri (2014), tregon që kthimet janë rritur çdo vit, sidomos pas vitit Pjesa dërmuese e të kthyerve të regjistruar janë meshkuj (rreth 2/3 e numrit të përgjithshëm) dhe mosha mesatare është vjeç. Duke pasur parasysh numrin e të kthyerve sipas vendeve, të dhënat tregojnë që rritja e kthimeve përgjithësisht ndodh për shkak të shqiptarëve që vijnë nga Greqia, të ndjekur nga ata që vijnë nga Italia. Në një numër më të vogël, kthimet bëhen edhe nga vende të tjera, si Mbretëria e Bashkuar, SHBA, Gjermania dhe Turqia. Për sa u përket arsyeve të kthimit, dominojnë arsyet familjare dhe të punës, si për meshkujt ashtu dhe për femrat. Në përpjekje për të profilizuar të kthyerit dhe për të vlerësuar nevojat e tyre, Grazhdani (2013), bën një analizë të Sporteleve të Migracionit, bazuar në statistikat e mbledhura në periudhën korrik 2010 deri në korrik Të dhënat treguan që shumica e kthimeve janë bërë nga Greqia (86 %). Pjesa më e madhe e migrantëve janë kthyer së bashku me familjet (74 %) dhe 79,1 përqind e tyre kanë pasur si synim qëndrimin afatgjatë në Shqipëri. Arsyet kryesore të kthimit përfshijnë papunësinë në vendin e destinacionit (88 %), të ndjekur nga mungesa e dokumentacionit dhe dëshira për të investuar në vend. Sipas të njëjtit burim, gjatë vitit 2012 janë regjistruar të kthyer si punëkërkues të papunë, krahasuar me 912 që u regjistruan në vitin 2011 dhe të paktën 15 përqind e tyre kanë përfituar ndihmë ekonomike. Gjatë atij viti, shumica e 142

154 migrantëve të kthyer kanë pasur përvojë pune në sektorë si ndërtimi, bujqësia, shërbimet, punët shtëpiake, turizmi, shërbimet mekanike dhe elektrike etj. Këta janë dhe sektorët ku të kthyerit ishin më aktivë në kërkimin e një vendi pune. Sinaj et al. (2012),në punimin e tyre kanë bërë një përpjekje për të profilizuar emigrantët e kthyer të papajisur me dokumenta. Bazuar në gjetjet e tyre rezulton se ata janë të moshës së mesme dhe se kthimi i dedikohet kryesit mbarimit të punëve sezonale. Në studimin e Gemi (2013), flukset e fundit të migracionit të kthimit janë parë nga këndvështrimi i parregullshmërisë dhe rasti studimor i zgjedhur ka qenë Greqia. Duke cituar burimet e Ministrisë së Brendshme Helene, Gemi vëren që rreth deri punëtorë migrantë shqiptarë kanë humbur lejen për të qëndruar në Greqi për shkak të krizës financiare, sepse nuk kanë mundur që të sigurojnë numrin e kërkuar të vulave të sigurimeve shoqërore (të quajtura IKA). Megjithatë, ajo thekson që është shumë e vështirë të vlerësohet nëse të gjithë ata që janë vendosur në Greqi, janë kthyen përsëri në Shqipëri apo kanë migruar në vende të tjera me ekonomi më të mira. Nga vrojtimi në punimin e saj rezulton se në Shqipëri, në periudhën , janë kthyer gjithsej shtetas shqiptarë të moshës 18 vjeç e lart. Në lidhje me gjininë, duket se ekziston një dallim i ndjeshëm mes raporteve të të kthyerve, ku meshkujt janë të mbipërfaqësuar në krahasim me femrat, 73,7 përqind, krahasuar me 26,3 përqind. Modeli i shpërndarjes së moshës mes meshkujve dhe femrave, megjithatë, çuditërisht është i njëjtë. Gjithashtu më shumë se 94 përqind e të kthyerve vendosën me vullnetin e tyre që të kthehen, ndërsa më pak se 6 përqind e tyre kanë qenë të detyruar. Greqia ka qenë vendi i destinacionit të fundit për shumicën e të kthyerve (70,8 %), e ndjekur nga Italia, Mbretëria e Bashkuar dhe Gjermania, ndërsa kthimet nga vende të tjera kanë qenë në nivele më të ulëta dhe janë grupuar nën kategorinë Tjetër me 2,4 %. Në lidhje me strehimin, të dhënat e mbledhura prej autores tregojnë që përpara largimit nga Shqipëria, 82 përqind e migrantëve jetonin në shtëpi private dhe rreth 15 përqind jetonin në apartamente. Vetëm një përqindje e vogël e familjeve të këtij vrojtimi jetonin në institucionet përkatëse sociale, 0,6 përqind. Situata ndryshoi shumë gjatë migracionit; shumica e migrantëve shqiptarë jashtë vendit jetonin në apartamente dhe jo në shtëpi private, 62 përqind dhe 36 përqind përkatësisht. Numri më i madh i të kthyerve janë vendosur në Tiranë dhe jo të gjitha qarqet e tjera preken njësoj nga migracioni i kthimit. 143

155 Pas kësaj tabloje me informacione mbi migracionin e kthimit në Shqipëri dhe rishikimit të literaturës përkatëse në këtë fushë, në pjesët në vazhdim do të prezantohen dhe analizohen të dhënat që u siguruan nga anketimi ynë. Kthimi në atdhe. Në këtë çështje trajtohen në detaje veçoritë që kanë karakterizuar kthimin në atdhe të emigrantëve të anketuar. Informacioni që paraqitet korespondon me infromacionin e mbledhur përmes seksionit V dhe VI Anketës II 58. Përsa u përket të dhënave sociodemografike të këtyre emigrantëve, për to është folur gjëresish në paragrafin V.4.1. Këtu jemi përqendruar te çështje të tilla, si viti i kthimit, arsyeja pas këtij vendimi, integrimi në komunitetin vendas etj. Viti i kthimit. Sikurse pasqyrohet në tabelën 6.9, kthimi i emigrantëve ka filluar në mënyrë sporadike pas vitit Deri në vitin 2006 ai ka qenë në nivele të ulta dhe pas atij viti ka nisur vrullin që vazhdon të ketë dhe sot e kësaj dite. Në periudhën e pestë të marrë në shqyrtim, në vetëm tre vite, janë kthyer më shumë se gjysma e numrit total të emigrantëve të anketuar të kthyer. Dyshohet se motivi kryesor pas këtij kthimi masiv qëndron në pasojat e krizës ekonomike që preku pjesën më të madhe të vendeve perëndimore pas vitit Për të qenë më të sigurtë në këtë pikë, çështja në vazhdim tenton pikërisht të eksplorojë arsyet kryesore që i kanë shtyrë emigrantët të marrin këtë vendim. Tabela 6.9: Periudha dhe numri i të kthyerve. Periudha Frekuenca Përqindja % Përqindja kumulative ,0 0, ,5 2, ,0 12, ,5 44, ,0 100, Anketë mbi karakteristikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit - Drejtuar emigrantëve të kthyer. 144

156 Arsyet e kthimit: Grafiku 6.8 paraqet arsyet kryesore që kanë motivuar kthimin e emigrantëve në atdhe. Për t iu përgjigjur pyetjes përkatëse, të anketuarit kanë pasur në dispozicion gjashte alternative, dhe siç duket nga rezultatet e pasqyruara në grafik, alternativa më e përzgjedhur është arsyeja ekonomike. Grafiku 6.8: Arsyet e kthimit të migrantëve. 2,5 3,5 12,5 18 Arsyet e kthimit 39,5 Ekonomike Familjare Investim në atdhe Shëndetsore 24 Akademike Të tjera Nëse i analizojmë në mënyrë të ndërthurur (Cross-Tabs) të dhënat mbi vitin e kthimit dhe të dhënat mbi arsyen e kthimit, vëmë re se deri në vitin 2008 arsyeja ekonomike dhe ajo familjare, duke qënë arsyet kryesore, kanë pasur të njëjtën peshë në përgjigjet e të anketuarve. Pas vitit 2008, situata ka ndryshuar në mënyrë të ndjeshme. Arsyeja ekonomike është arsyeja e përzgjedhur në më shume se 80 për qind të rasteve. Këto të dhëna tregojnë dhe një herë se kriza financiare globale dhe pasojat e saj kanë pasur një ndikim shumë të madh në vendimine kthimit të emigrantëve. Integrimi në Shqipëri. Integrimi i suksesshëm i migrantëve ndërkombëtarë është një sfidë e madhe për vendet ku ata kthehen. Për këtë arsye, gjithnjë e më shumë vende po ndërmarrin iniciativa për ta mbikqyrur këtë proces. Disa prej tyre kanë krijuar gjithashtu dhe programe për ta inkurajuar dhe lehtësuar atë. Këto programe përfshijnë asistimin gjatë fazës së parë të kthimit, si dhe skema për integrimin dhe përshatjen sa më të mire të të kthyerve. Në vitin 2011, në 58 vende të botës ekzistonin programe të qeverisë për të lehtësuar kthimin e emigrantëve në vendet e tyre të origjinës dhe nga këto 40 vende ishin vende të zhilluara dhe 18 në zhvillim (IOM, 2013). Në rastin e Shqipërisë, baza ligjore e angazhimit për ofrimin e ndihmës për të kthyerit 145

157 është në ligjin Emigrimi i Shtetasve Shqiptare për Motive Punësimi 59. Sipas nenit 13 të tij, Shteti nxit kthimin vullnetar të emigrantëve në atdhe dhe integrimin e tyre në jetën ekonomike dhe sociale të vendit, nëpërmjet krijimit të lehtësive ligjore, financiare dhe fiskale dhe të zbatimit të programeve të zhvillimit të biznesit, punësimit dhe të formimit profesional. MMSR është institucioni përgjegjës për kujdesin dhe mbrojtjen sociale të të kthyerve. Ligji mbi funksionet konsullore (neni 4, paragrafi 3) gjithashtu siguron asistencë financiare për qytetarët shqiptarë për t u kthyer në Shqipëri në raste të veçanta pas aprovimit të Ministrisë së Punëve të Jashtme 60. Qeveria shqiptare, në bashkëpunim me Organizatën Ndërkombëtare për Migracionin, ka hartuar edhe Strategjinë Kombëtare për Migracionin 61. Kjo strategji, e cila paraqitet në formën e një plani shumë dimensional, është një nga dokumentet politike më adekuate dhe në përputhje me standardet evropiane në lidhje me menaxhimin e migracionit. Shumë nga aspektet që lidhen me formimin profesional dhe punësimin e migrantëve të kthyer, trajtohen aty. Sipas kësaj strategjie, është parë i domosdoshëm hartimi i një raporti lidhur me vlerësimin e mundësive të formimit profesional që ofrohen aktualisht për migrantët e kthyer, si dhe zgjerimi i shërbimeve integruese, në mënyrë që të garantohet kthimi i qëndrueshëm nëpërmjet (i) hartimit dhe zbatimit të programeve të përbashkëta të punësimit me bizneset private; dhe (ii) ofrimit të shërbimit të këshillimit për karrierën, hyrjen në punë, dhe formimin profesional. Në kuadër të kësaj nisme, në Drejtoritë Rajonale të Punësimit të zonave kryesore të Shqipërisë janë ngritur 36 sportele migracioni (me personel të trajtuar posaçërisht), të cilët do të shërbejnë si pika kyçe për zbatimin e masave të veprimit të kësaj strategjie. Për të kuptuar më mirë rolin që këto qendra të profesionalizuara kanë në praktikë, të anketuarve në këtë studim u është kërkuar të japin mendimin e tyre. Nga të dhënat rezultoi se vetëm 67% e të anketuarve kishin dijeni për ekzistencën e institucione të posaçme të cilat kanë për qëllim të lehtësojnë integrimin e emigrantëve të kthyer. Gjithashtu 92% deklarojnë se nuk kanë përfituar asnjë lloj ndihme, të asnjë lloj forme, gjatë procesit të intergimit në komunitetin e vendit. Në të njëjtat përfundime është arritur dhe në studimet e ndërmarra nga IOM (2008) dhe (2013). Në rastin e parë (IOM, 2008), përfundimi është se pjesa më e madhe e migrantëve jo vetëm që nuk kanë marrë asnjëherë trajnime profesionale (72 %) por 56 përqind e të intervistuarve shprehen se nuk dëshirojnë të marrin pjesë në këto kurse trajnimi, pasi nuk besojnë 59 Ligji Nr. 9034, dt , Emigrimi i Shtetasve Shqiptare për Motive Punësimi. 60 Bazuar në rishikimin e Hoxha (2013). 61 Strategjia Sektoriale e Punësimit

158 se kurset në fjalë janë në nivele të tilla që të garantojnë përfitimin e një profesioni të përshtatshëm me të cilin mund të gjejnë një punë. Në rastin e dytë (IOM, 2013), rezulton se vetëm 26,5 përqind e të pyeturve kanë kontaktuar Sportelet e Migracionit për të marrë mbështetje. Siç duket nga rezultatet e mësipërme, institucionet përkatëse në vendin tone janë akoma larg ofrimit të shërbimeve cilësore emigrantëve të kthyer. Jo vetëm që këto institucione nuk janë kollaj të lokalizueshëm por dhe në rastin kur janë të tilla, ofrimi i një ndihme konkrete është në nivele minimalë. Përfitimet nga emigracioni: Migrimi i kthimit mund të sjellë përfitime të shumta si për migrantin, ashtu dhe për vendin e origjinës ku ndodh kthimi. Përsa i përket vendit të kthimit, megjithatë, nëse ky i fundit përfiton apo jo, kjo varet nga disa faktorë. Faktorët që janë në varësi të emigrantit janë suksesi që ky i fundit ka arritur në vendin pritës, shuma e kursimeve që ka arritur të grumbullojë, niveli i njohurive të fituara, gadishmëria për t i përdorur të gjitha këto në mënyrë produktive etj. Në rastin konkret, për të kuptuar dicka më shumë mbi përfitimet e emigtantëve të intervistuar rezultoi se 86,5 përqind e të anketuarve kishin përfituar eksperienca profesionale në emigrim të cilat i shërbyen në Shqipëri. Gjithashtu, 39% e tyre kishte krijuar kontakte me biznesin e huaj të cilat i përdori pas kthimit. Në varësi të vendit pritës, faktorë me rendësi të cilët mund të rrisin përfitimet nga kthimi janë politikat dhe strategjitë e hartuara për të integruar të kthyerit si dhe për të kanalizuar investimet e tyre në sektorët e duhur. Për të pasur rezultate të qarta mbi arritjet personale të emigrantëve, grafiku 5.9 paraqet ndryshimet që kanë ndodhur në profesionin e tyre në tre periudha, para emigrimit, gjatë tij dhe pas kthimit në atdhe. Siç duket nga të dhënat, pas kthimit në atdhe, 28,5 përqind e migrantëve janë të punësuar si zanatalinj profesionistë, 22 përqind janë të vetëpunësuar, 15 përqind të punësuar në sektorin e shërbimeve etj. Bazuar në këto të dhëna dhe duke i krahasuar ato me dy periudhat e tjera arrijmë në përfundimin se për një pjesë të mirë të emigrantëve, emigracioni ka pasur efekte pozitive përsa u përket arritjeve personale dhe më pas aplikimit të këtyre arritjeve në atdhe. Për të anketuarit që janë të vetëpunësuar, analiza e çështjes në fjalë ka vazhduar më tej me disa pyetje të cilat kanë të bëjnë me sektorin dhe natyrën e biznesit. Rezultatet janë si më poshtë: Sektorët ku janë përqëndruar më së shumti investimet janë: tregtia me 23 përqind, shërbimet, me 20 përqind, agrokultura, me 17 përqind, prodhimi, me 16 përqind etj. 147

159 Sipas formës së organizimit rezulton se 48 përqind janë të regjistruar si tregtarë (persona fizik), 42 përqind si biznese të vegjël, 6.5 përqind si biznese të mëdhenj etj. 28 përqind e personave që kanë investuar e kanë bërë atë personalisht, 26 përqind me ndihmën e një ortaku vendas dhe 46 përqind me ndihmën e një ortaku të huaj. Grafiku 6.9: Profesioni ndër vite (migrantët e kthyer). Profesioni ndër vite Para emigracionit Gjate emigracionit Pas kthimit Kapitali i akumuluar. Për të kuptuar më mirë ndikimin që kanë emigrantët në ekonominë vendase, në njërën nga pyetjet të anketuarve, i është kërkuar të paraqesin një vlerë mesatare të kapitalit që kanë grumbulluar gjatë qendrimit në vendin e huaj. Kapitali në fjalë përben dhe kapitalin me të cilin ata po kthehen. Kjo vlerë mesatare e sjellë me vete kap shifrën e 49,333 Euro, me një Maksimum prej Euro dhe minimum Euro. Pyetjes se përse mendoni ta përdorni atë, 32 përqind i janë pergjigjur për të siguruar një punë të qëndrueshme, 25 përqind për të siguruar një banesë, 22 përqind për investim, 18 përqind për asimin e fëmijëve etj. Situata aktuale. Në këtë pjesë të punimit synohet të qartësohet pozita aktuale e migrantit. Qëllimi është të kuptohet nëse janë arritur apo jo objektivat që ai ka synuar me kthimin në atdhe. Për 148

160 këtë, krahasohet situata financiare në emigrim me situatën financiare pas kthimit në atdhe. Më tej, paraqitet nje analizë e shkurtër e diferencave të konstatuara. Në grafikun 5.10 paraqiten të dhënat mbi të ardhurat mesatare të emigrantëve në këto dy periudha. Grafiku 6.10: Të ardhurat në familje Të ardhurat mesatare mujore Të ardhurat në Shqipëri Të ardhurat në emigracion (para vitit 2008) Për të parë efektet e mundshme të krizës financiare të vitit 2008, të anketuarve i u kërkua të bënin dallimin midis të ardhurave mesatare para vitit 2008 dhe të ardhurave pas këtij viti. Meqenë se në këtë pike të studimit jemi më të interesuar për të ardhurat gjatë periudhës së emigracionit, në tabelën 6.10, janë konsideruar vetëm të ardhurat para vitit Arsyet për këtë vendim janë si: Së pari, një pjesë e emigrantëve janë kthyer në Shqipëri para vitit 2008 dhe në këtë rast zgjedhja është e vetme dhe evidente. Së dyti, situata financiare e emigrantëve para vitit 2008 e paraqet më mirë realitetin e jetesës së emigrantëve jashtë vendit; pas 2008 situata është ndikuar nga pasojat e krizës financiare. Sipas grafikut 6.10, ekziston një diferencë shumë e madhe midis nivelit të të ardhurave të siguruara jashtë vendit, dhe të ardhurave të siguruara në vend. Megjithatë, ky informacion i vetëm nuk është i mjaftueshëm për të vlerësuar mirëqënien e emigrantëve. Nuk duhet të harrojmë se standardi i jetesës në Shqipëri është shumë më i ulët se ai në perëndim. Sipas 149

161 Eurostat (2012), Shqipëria renditet e dyta nga fundi përsa i përket nivelit të të ardhurave mesatare për frymë të popullsisë, në raport me mesataren e 27 vendeve të Bashkimit Evropian (30 % të mesatares së BE). Ky nivel ka mbetur i pandryshueshëm nga viti Nga literatura lidhur me zhvillimin ekonomik del se të ardhurat për frymë ndikojnë pozitivisht mbi nivelin e kursimit dhe se sa më e lartë mirëqenia, aq më i ulët raporti konsum/e ardhur (Collins, 1991; Carroll dhe Weil, 1994). Kohët e fundit këto ide janë quajtur paksa konservative pasi gjithnjë e më tepër po përhapet imazhi e një stili të ri të jetese, stil i cili është i prirur më së shumti ndaj konsumit dhe jo kursimit (Sartori, 2003). Në këtë studim, megjithatë, do t i referohemi idesë conservative mbi raportin konsum-kursim-e ardhur. Këtë zgjedhje e bëjmë pasi kampioni që është marrë në shqyrtim në këtë anketim i përket një shtrese të caktuar të popullsisë, e cila në pjesën më të madhe të saj është detyruar të largohet nga vendi dhe më pas të rikthehet për arsye ekonomike. Gjithashtu, një tjetër argument pro ndaj kesaj zgjedhjeje është se një pjesë e mirë e shqiptarëve i kanë akoma në mendje tollonat e paraviteve 90. Bazuar në këto reflektime, gjykojmë se dhe stili i jetesës së tyre është paksa konservativ dhe i orientuar më së shumti nga konsumi i kontrolluar sesa nga konsumi i shkujdesur. Prandaj, në këtë kontekst mund të themi se sa më të larta të ardhurat dhe sa më e lartë mirëqënia në një periudhë të caktuar, aq më i lartë është kursimi dhe aq më i ulët raporti konsum e ardhur. Në grafikun 6.11, në dy rreshta shikojmë shpërndarjen e përdorimit të të ardhurave para (në emigrim) dhe pas (në Shqipëri) kthimit. Grafiku 6.11: Shpërndarja e të ardhurave (migrantët e kthyer) Shpërndarja e të ardhurave Në Shqipëri Në emigrim 150

162 Gjetjet kryesore në këtë pjesë janë: Konsumi në Shqipëri zë një perqindje më të lartë në totalin e buxhetit të familjes krahasuar me konsumin në emigrim. Vlera e tij kalon shifrën 60 përqind. Kursimi në Shqipëri është thuajse inekzistent, ndërkohë që në periudhën në emigracion ai ka pasur një vlerë të konsiderueshme dhe i alternuar midis kursimeve në vendin e huaj dhe kursimeve të dërguar në atdhe. Pasuria e patundshme në Shqipëri ka një përqindje më të lartë, krahasuar me kohën e emigrimit. Megjithatë, duhet theksuar se gjatë emigrimit investimi në pasuri të patundshme ndodhte njëkohësisht në të dy vendet. Nga moment i kthimit, investimi në pasuri të patundshme jashtë vendit ka ndaluar. Gjatë kohës në emigrim, një pjesë e buxhetit gjithmonë i është dedikuar ndihmës ndaj familjes se lënë pas. Me kthimin në atdhe, ky zë është bërë zero. Siç duket, thjesht fakti i të jetuarit në të njëjtin vend, nën këto kushtet ekonomike, ka bërë që ndihma të mos jetë më e mundur. Investimi ka qenë në nivele më të larta në kohën e emigrimit edhe gjithashtu dhe i alternuar midis dy vendeve. Pas kthimit ai është përqëndruar kryesisht në Shqipëri. Arsimi në Shqipëri zë një pjesë më të madhe nga buxheti. Kjo mund të argumentohet me faktin se tarifat për arsimin universitar janë mjaft të larta në Shqipëri krahasuar me të ardhurat mesatare, sidomos po të krahasohen me vende si Greqia apo Italia. Bazuar në përfundimet e mësipërme, mund të theksojmë se të ardhurat e siguruara nga një familje pas kthimit nga emigracioni, në pjesën më të madhe të tyre, shkojnë për konsum dhe strehim. Ato përdoren për të siguruar nevojat më bazike të familjes. Ky përfundim përforcohet dhe nga përgjigjja që të anketuarit i kanë dhënë pyetjes A është përmirësuar situata juaj financiare pas kthimit në Shqipëri?, ku thuajse 75 përqind (148 persona) e të anketuarve janë përgjigjur Jo. Për të kuptuar diçka më shumë mbi realizimin apo jo të pritshmërive të tyre, të anketuarve u janë bërë dhe disa pyetje të tjera. Përfundimi është se 65% e tyre janë të pakënaqur nga kthimi. Përsa i përket mundësisë për të riemigruar, 28% po e marrin në konsideratë seriozisht këtë gjë dhe 55% janë në mëdyshje. Nisur nga këto përfundime, mund të themi se 151

163 pjesa më e madhe e të anketuarve janë akoma të paqartë nëse do të qëndrojnë përfundimisht në Shqipëri, apo jo. Po të krahasojmë rezultatet nga dy përgjigjet e fundit, kuptojmë se për një pjesë të të rikthyerve përmirësimi i pritur i kushteve ekonomike nuk është realizuar, ose përmirësimi i kushteve ekonomike nuk ka qenë i vetmi qëllim. Siç duket, pavendosmëria në lidhje me qëndrimin e përhershëm në Shqipëri nuk ka lidhje vetëm me zhvillimin ekonomik por dhe me zhvillimin e përgjithshëm të vendit. Duke u bazuar në disa nga komente që të anketuarit kanë bërë në pjesën e fundit të anketës, kuptojmë që problemi kryesor që ata hasin në procesin e integrimit, ka të bëjë me diferencat e theksuara që ekzistojnë midis të jetuarit në Shqipëri dhe të jetuarit jashtë saj. Pakënaqësitë e të anketuarve shkojnë në shumë drejtime. Më kryesoret që mund të përmendim janë ato mbi mjekësinë, arsimin, burokracinë në administrate, problemet në sistemin gjyqësor etj. 6.4 Përfundime Synimi kryesor në këtë kapitull ishte përfitimi i sa më shumë njohurive në lidhje me specifikat e emigracionit dhe remitancave në qarkun e Elbasanit. Të dhënat që u përdorën ishin të dhëna primare dhe mbledhja e tyre u realizuar përmes një anketimi të kryer në zonat urbane dhe rurale të qarkut të Elbasanit. Përsa u përket karakteristikave socio-demografike, bazuar në rezultatet e anketës mund të themi pjesa më e madhe e të intervistuarve ishin meshkuj me moshë mesatare 40 vjeç dhe të martuar. Përsa i përket profesionit, pjesa më e madhe e emigrantëve kanë kaluar nga të papunë apo të punësuar në profesione me kualifikim jo të lartë (para emigrimit) në të punësuar në profesione me kualifikim më të lartë (në emigrim). Kualifikimi në fjalë është bërë jashtë auditorëve dhe është realizuar përmes eksperiencës së akumuluar ndër vite.përsa i përket sektorit të punësimit rezulton se pjesa më e madhe e meshkujve janë të punësuar në ndërtim, industry dhe në zanate. Pjesa më e madhe e femrave janë të punësuara në shërbime dhe industri etj. Vetëpunësimi i emigrantëve actualë arrin në nivelin 10 përqind dhe është i përqëndruar në binzesin e vogël. Destinacionet kryesore të emigrimit janë Greqia, Italia, Anglia, dhe Gjermania. Arsyeja kryesore për të emigruar jashtë vendit rezulton të jetë arsyeja ekonomike. 152

164 Përsa i përket situatës financiare, të ardhurat minimale dhe ato maksimale të emigrantëve rezulton të kenë pësuar rënie pas vitit Kjo ka ndodhur si për të ardhurat në total ashtu dhe për të ardhurat individuale. Përsa i përket nivelit të remitancave të dërguara drejt Shqipërisë, për t i analizuar ato u morën në konsideratë tre periudha kohore. Të anketuarve iu kërkua të japin informacion mbi shumat që i kanë destinuar të afërmve të tyre para vitit 2000, midis vitit 2000 dhe 2008 si dhe pas këtij viti. Nga të dhënat rezultoi se ndryshimet nga periudha e dytë në periudhën e tretë ishin shumë më të mëdha se ndryshimet midis dy periudhave të para. Analizë kjo në vlerë absolute. Bazuar në to mund të themi se ulja e nivelit të dërgesave pas vitit 2008 në një masë të madhe është shkakuar si pasojë e krizës financiare dhe jo thjeshtë si përmbushje e ciklit natyror në formë U-je të përmbysur. Përsa i përket nivelit të remitancave të dërguara drejt Shqipërisë, rezultoi se ndryshimet në vlerat e tyre pas vitit 2008 ishin shumë më të mëdha krahasuar me vitet më parë. Bazuar në këtë përfundim mund të themi se ulja e nivelit të në një masë të madhe është shkakuar si pasojë e krizës financiare dhe jo thjeshtë si përmbushje e ciklit natyror në formë U-je të përmbysur. Motivi kyesor pas dërgimit të remitancave rezulton të jetë ai i altruizmit. Përsa i përket migrimit të kthimit, pjesa më e madhe e emigrantëve kanë ardhur nga Greqia, dhe Italia. Kthimi i të anketuarve rezulton të ketë filluar në mënyrë sporadike pas vitit 1995 dhe pas vitit 2007 arriti nivele të paprecedentë. Shkaqet kryesore në këtë rast rezultojnë të jenë Kriza Financiare dhe pasojat e saj. Për të kuptuar diçka më shumë rreth integrimit të emigrantëve të kthyer, një hapsirë e veçantë e intervistës i u dedikuar këtij procesi. Nga rezultatet e përftuara u arrit në përfundimin se institucionet përkatëse në vendin tone janë akoma shumë larg ofrimit të shërbimeve cilësore emigrantëve të kthyer. Jo vetëm që këto institucione nuk janë kollaj të evidentueshme por dhe në rastin kur janë të tilla, ofrimi i një ndihme konkrete është në nivele minimalë 153

165 7. Përfundime dhe Rekomandime Qëllimi kryesor i këtij punimi është të kontribuojë në analizën e efekteve të remitanacave dhe të faktorëve të tyre përcaktues në rastin e Shqipërisë. Në funksion të këtij qëllimi, njëri nga objektivat ishte pikërisht evidentimi dhe analiza e mikro dhe makro faktorëve përcaktues të remitancave. Objektivi tjetër ishte ai i studimit të efekteve të remitancave, duke u përqëndruar në analizën e impaktit të tyre në qarkun e Elbasanit. Në këtë pjesë të fundit të punimit, paraqiten në mënyrë të përmbledhur përfundimet empirike të përftuara nga analizat e realizuara. Duke u bazuar në këto përfundime, në vazhdim parashtrohen disa rekomandime, si dhe evidentohen kufizimet e studimit dhe hapsirat për kërkime të mëtejshme. 7.1 Përfundimet e studimit Gjetjet kryesore të këtij punimi janë paraqitur specifikisht në secilën pjesë të tij, ndërsa në këtë pjesë të fundit po i paraqesim ato në mënyrë të përmbledhur. Përsa i përket evidentimit dhe vlerësimit të makro-faktorëve përcaktues të remitancave, analiza u realizua përmes modelit të Gravitetit dhe teknikave të posaçme referuar të dhënave panel. Variablat e shqyrtuar janë masa ekonomike në vendin pritës, masa ekonomike në vendin nga burojnë remitancat, distanca mes vendeve, stoku i emigrantëve, kostot e transferimit dhe cilësia e mirëqeverisjes. Rezultatet e përftuara treguan se rreth 90 për qind e variacionit në flukset e remitancave mund të shpjegohet pikërisht nga këto variabla. Në mënyrë specifike, makro-faktorët kryesorë përcaktues rezultuan të jenë madhësia ekonomike e vendit të origjinës dhe e vendit pritës të dërgesave, stoku i emigrantëve dhe kostot e transferimit të remitancave. Madhësia ekonomike e vendit pritës ndikon në mënyrë negative te remitancat. Me përmirësimin e situatës ekonomike në Shqipëri ulet niveli i remitancave, dhe e kundërta. Ky ndikim negativ është një lloj konfirmim që motivi kryesor i dërgimit të remitancave në Shqipëri është ai altruist. 154

166 Një tjetër faktor që ndikon në mënyrë negative te remitancat është edhe kostoja e transferimit. Me rritjen e kostove të transferimit ulet shuma e remitancave dhe e kundërta. Masa ekonomike e vendit nga burojnë remitancat dhe stoku i emigrantëve ndikojnë në mënyrë pozitive. Sa më e mirë situata në vendin e emigrimit dhe sa më i madh stoku i emigrantëve në atë vend, aq më i lartë është niveli i remitancave që burojnë prej tij. Rënia e niveli të remitancave pas nisjes së krizës financiare të vitit 2008 shpjegohet shumë mirë nga marrëdhënia e ngushtë pozitive mes nivelit të remitancave dhe situatës ekonomike në vendin e origjinës së tyre. Kjo lidhje shpjegon dhe rritjen e nivelit të remitancave gjatë dy viteve të fundit. Me përmirësimin e situatës ekonomike në vendet kryesore të Evropës është rritur paksa dhe niveli i dërgesave. Përfundimet në këtë pjesë të punimit mund të ndihmojnë në parashikimin e flukseve në të ardhmen. Në studimin e realizuar në qytetin e Selanikut, objektivi kryesor ishte paraqitja e një pamje të përgjithshme të emigrantëve shqiptarë në atë vend. Arsyeja kryesore ishte evidentimi i pasojave të krizës ekonomike në të cilën ndodhet Greqia. Gjithashtu, në përpjekje për të kuptuar se cilët janë faktorët kryesorë që ndikojnë në vlerat e remitancave, një rëndësi e veçantë i u kushtua mikro-faktorëve që i përcaktojnë ato. Rezultatet e anketimit treguan se efektet e krizës janë ndjerë si në punëzënie, ashtu dhe në ndryshimin e nivelit të përgjithshëm të të ardhurave në familjet e emigrantëve. Situata e vështirë në të cilën gjenden familjet e emigrantëve shprehet edhe në faktin se shumë prej tyre po marrin në konsideratë alternativën për t u kthyer në Shqipëri. Në lidhje me remitancat e dërguara drejt Shqipërisë, mund të themi se fluksi i tyre është zvogëluar shumë pas vitit Në të njëjtën kohë, është rritur edhe pasiguria mbi vëllimin e tyre në të ardhmen. Rezultatet e analizës mbi mikro-faktorët që përcaktojnë vendimin për të dërguar remitanca apo dhe vlerën e tyre, treguan se të ardhurat dhe vendimi për t u kthyer në atdhe, janë dy faktorët kryesorë që ndikojnë në mënyrë pozitive. Statusi civil, niveli i arsimimit dhe madhësia e familjes gjithashtu rezultojnë të jenë faktorë të rëndësishëm, por ndikimi i tyre është negativ. Një gjetje e rëndësishme në këtë pjesë të punimit ka të bëjë me marëdhënien e drejtë që ekziston midis nivelit të remitancave dhe vendimit për t u kthyer në Shqipëri. Kjo gjë tregon se, edhe pse në një masë jo të madhe, motivi i dërgimit, përveç karakterit altruist shfaq dhe karakteristika të motivit të investimit. 155

167 Në studimin e realizuar në qytetin e Elbasanit, gjetjet kryesore treguan për potencialin e madh që mbartin emigracioni dhe remitancat. Ndër vite, remitancat drejt këtij qarku kanë ndihmuar shumë familje të kapërcejnë vështirësitë ekonomike. Jo vetëm që këto familje kanë siguruar një jetesë më të mirë por, duke kontribuar në rritjen e kërkesën për të mira dhe shërbime, remitancat kanë kontribuar dhe në zhvillimin e ekonomisë në tëresi. Megjithatë, pas vitit 2008 niveli i remitancave ra ndjeshëm dhe në këtë zonë. Për t i analizuar ato u morën në konsideratë tre periudha kohore. Të anketuarve iu kërkua të japin informacion mbi shumat që i kanë destinuar të afërmve të tyre para vitit 2000, midis vitit 2000 dhe 2008 si dhe pas këtij viti. Nga të dhënat rezultoi se ndryshimet nga periudha e dytë në periudhën e tretë ishin shumë më të mëdha se ndryshimet midis dy periudhave të para. Analizë kjo në vlerë absolute. Bazuar në to mund të themi se ulja e nivelit të dërgesave pas vitit 2008 në një masë të madhe është shkakuar si pasojë e krizës financiare dhe jo thjeshtë si përmbushje e ciklit natyror në formë U-je të përmbysur. Motivi kyesor pas dërgimit të remitancave rezulton të jetë ai i altruizmit. Përsa i përket migrimit të kthimit, rezultoi se pjesa më e madhe e emigrantëve kanë ardhur nga Greqia, dhe Italia. Kthimi i të anketuarve rezulton të ketë filluar në mënyrë sporadike pas vitit 1995 dhe pas vitit 2007 arriti nivele të paprecedentë. Shkaqet kryesore në këtë rast rezultojnë të jenë Kriza Financiare dhe pasojat e saj. Për të kuptuar diçka më shumë rreth integrimit të emigrantëve të kthyer, një hapsirë e veçantë e intervistës i u dedikuar këtij procesi. Nga rezultatet e përftuara u arrit në përfundimin se migracioni i kthimit luajti një rol të rëndësishëm në kompensimin e rënies së nivelit të remitancave. Emigrantët e kthyer kanë sjellë jo vetëm njohuritë dhe eksperiencën e përfituar jashtë vendit por dhe kapitalin e akumuluar atje. Kjo gjë tregon dhe një herë potencilain e madh që ky fenomen mbart në vetvete. Megjithatë, duhet theksuar se atij nuk i është kushtuar vëmendja dhe rëndësia e duhur. Institucionet përkatëse në vendin tone janë akoma shumë larg ofrimit të shërbimeve cilësore emigrantëve të kthyer. Jo vetëm që këto institucione nuk janë kollaj të evidentueshme por dhe në rastin kur janë të tilla, ofrimi i një ndihme konkrete është në nivele minimale. 7.2 Rekomandime Ndër vite remitancat kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në ekonominë e Shqipërisë. Vlerat e tyre kanë qenë të konsiderueshme dhe përdorimi i tyre ka sjell kontribut në 156

168 shumë sektorë. Me rënien drastike të nivelit të tyre pas fillimit të krizës financiare të vitit 2008, çështja më e debatueshme ka qenë se si mund të zëvendësohet kjo humbje. Bazuar në konkluzionet kryesore të këtij punimi, në këtë pjesë parashtrohen disa sugjerime të cilat mund të ndihmojnë në përmirësimin e situatës. Rekomandimi kryesor është që fokusi i interesit të drejtohet te përthithja e remitancave me karakter investues. Ky qëllim mund të arrihet vetëm duke punuar njëkohësisht në disa drejtime kryesore si, në përmirësimin e situatës (klimës së investimeve) në vend, në përmirësimin e kanaleve të transferimit të remitancave, në njohjen e emigrantëve me mundësitë që ofron Shqipëria si dhe në orientimin dhe kanalizimin e potenciali të tyre investues në ato drejtime që rrisin produktivitetin. Literatura thekson se në rastin e remitancave me karakter investues përcaktuesit kryesorë janë masa ekonomike e vendit pritës dhe cilësia e mirëqeverisjes. Përmirësimi i këtyre treguesve do të ishte një pikënisje shumë e mirë për të rritur nivelin e remitancave dhe investimeve të lidhura me to, në të ardhmen. Gjithashtu, përmirësimi i standardit të jetesës, stabiliteti politik, klima miqësore ndaj biznesit, infrastruktura e përmirësuar, sundimi i ligjit dhe korrupsioni i ulët, janë të tjerë elemetë që mund të ndikojnë në mënyrë pozitive në këtë aspekt. Një vend me ekonomi të qëndrueshme, me zhvillime pozitive dhe me cilësi në qeverisje, do të ishte vendi ideal për të përthithur keto remitanca. Me qëllim lehtësimin më të mirë të fluksit të dërgesave organet përkatëse duhet të synojnë reformimin e infrastrukturës financiare duke e bërë atë të përshtatshme për nevojat e dërguesve. Vëmendje i duhet kushtuar përmirësimit të kanaleve zyrtare të transferimit të dërgesave, zhvillimit të produkteve të reja financiare që lidhen me remitancat, organizimit të fushatave promovuese që do të informonin dërguesit e remitancave, nxitjes së bashkëpunimit dhe partneritetit mes Institucioneve financiare dhe përdoruesve të produkteve të remitancave etj. Sugjerimi i mësipërm merr akoma dhe më shumë vlerë nëse mbajmë parasysh dhe mikrofaktorët që ndikojnë në flukset e remitancave. Krijimi i një familje në emigracion dhe shtimi i saj, janë elementë që në afat të gjatë reduktojnë nivelin e remitancave. Megjithatë, duhet theksuar se ndikimi i tyre është i vlefshëm kryesisht në rastin e remitancave që dërgohen për motive altuiste. Në rastin kur remitancat dërgohen për motive investuese, këto faktorë nuk rezultojnë të kenë efekt frenues, përkundrazi. Emigrantët mund të vazhdojnë jetën e tyre në vendet e përzgjedhura dhe në të njëjtën kohë të investojnë në Shqipëri. Një përfitmi i madh në 157

169 rastin e Shqipërisë ështe dhe krijimit i aktiviteteve me partnerë të huaj. Krijimi i këtyre bizneseve të përbashkëta sjell jo vetëm teknologji të avancuar por edhe eksperiencën e huaj të të bërit biznes. Bazuar në përfundimin mbi potencialin që mbart migracioni i kthimit, një elemet i rëndësishëm për ta rritur këtë potencial do të ishte hartimi dhe zbatimi i një plani veprimi. Duke marrë shkas dhe nga anketimi i bërë në qytetin e Selanikut (sidomos nga mungesa e njohurive të këtyre emigrantëve mbi situatën në Shqipëri), ky plan veprimi do të duhej të ishte i fokusuar në dy momente kyçe: Së pari, duhet krijuar një lidhje me të gjithë emigrantët që ndodhen jashtë vendit në mënyrë që t u jepet sa më shumë informacion mbi mundësitë dhe alternativat që krijon kthimi në Shqipëri. Identifikimi i diasporës përkatëse të vendit dhe zhvillimi i bazave të të dhënave në përputhje me potencialin, aftësitë dhe edukimin e emigrantëve si sipërmarrës, kërkues, artistë, studentë e kështu me radhë, do të ishte një hap i rëndësishëm në fillimin e promovimit të mundësive të vendit. Së dyti, duhet bërë shumë kujdes jo vetëm në riintegrimin e emigrantëve të kthyer por dhe në orientimin e tyre në hapat e parë të ndërtimit të një jete të re. Vetëm një orientim i kujdesshëm mund të çojë në shfrytëzimin maksimal të potencialit të tyre. Kthimi i flukseve të remitancave në nivelet e parakrizës do të ishte një objektiv shumë ambicioz. Megjithatë, nëse organet përkatëse përqëndrohen në tre drejtimet kryesore të sugjeruara, diçka mund të arrihet. 7.3 Kontributet e punimit Ky studim sjell disa kontribute në analizën e remitancave në rastin e Shqipërisë. Së pari, përsa u përket makro-faktorëve përcaktues të remitancave, punimi është i pari që bazohet te remitancat bilaterale dhe që i analizon ato përmes modelit të Gravitetit. Nisur nga rezultatet e analizës, mund të themi se ky model është shumë i përshtatshëm në shpjegimin e variacionit të 158

170 flukseve të remitancave. Së dyti, përsa u përket mikro-faktorëve, të dhënat e përdorura në punim u siguruan përmes anketimit të vetë emigrantëve dhe jo familjarëve të tyre. Burimi i të dhënave në këtë rast krijon mundësi për të pasur rezultate akoma dhe më të qarta. Së treti, evidentimi i karakteristikave të emigrantëve dhe remitancave të dërguara prej tyre në qarkun e Elbasanit mbart një rëndësi të veçantë pasi në këtë studim analizohen njëkohësisht si efektet, ashtu dhe pasojat e emigracionit. Gjithashtu, në këtë pjesë evidentohen dhe disa problematika, të cilat, po të mënjanohen mund të sjellin një shfrytëzim maksimal të potencialit që mbart migracioni i kthimit. 7.4 Kufizimet e studimet dhe kërkimi i mëtejshëm Sikurse në të gjithë punimet, edhe punimi në fjalë është larg të qenit perfekt. Studimi, me gjithë përpjekjet e bëra, mbart një sërë kufizimesh të cilat lidhen me natyrën e të dhënave, me vështirësitë në sigurimin e tyre, me gjerësinë e tij, me vështirësitë për të bërë krahasime me rajonin etj. Të dhënat mbi remitancat mbartin një farë papërcaktueshmërie e cila padiskutim që mbartet dhe në analizë. Sado që institucionet e ndryshme të raportimit të tyre përdorin një mori teknikash për t i përllogaritur ato, lehtësitë e transferimit e tyre jashtë sistemit financiar krijojnë paqartësi në flukset e tyre. Një tjetër kufizim i analizës është fakti se jo të gjithë faktorët përcaktues që identifikon literatura mund të gjejnë aplikim në rastin e Shqipërisë, dhe kjo kryesisht si pasojë e mungesës së të dhënave. Kjo e bën të vështirë edhe krahasimin e rezultatet të arritura në këtë studim me rezultatet e analizave të tilla të ngjashme të realizuara në rajon apo më gjërë. Në rastin e sigurimit të të dhënave primare nga autori, në kufizimet përfshihen edhe ato që kanë të bëjnë me metodologjinë e përdorur. Përsa u përket hapësirave për kërkime të mëtejshme, vetë përfundimet e studimit na orientuan drejt tyre. Do të ishte me shumë interes, jo vetëm për kërkuesit por dhe për politikëbërësit të kishte më shumë studime dhe njohuri mbi remitancat me karakter investues. Duke qenë se këto të fundit mund të konsiderohen si e ardhmja e flukseve të remitancave, njohja e thellë e tyre do të sillte benefite të rëndësishme. Gjithashtu, përfitueshmëria ekonomike që rrjedh nga migracioni i kthimit është një tjetër fushë studimi, e cila ofron shumë mundësi 159

171 eksplorimi. Se bashku me të mund të shihet edhe ndikimit që ka pasur emigracioni në migrimin e brëndshëm. 160

172 Bibliografia Abazi, E., & Mema, M. (2007). The potentials of remittances for income generating activities leading to local economic development in Albania, the case of Durres. ILO & IOM, 2007 Abazaj, E. (2011). Ecuria e remitancave në Shqipëri në periudhën dhe faktorët përcaktues të tyre. Buletini i Bankës së Shqipërisë 6 M I Data e aksesit 10/03/2016 file:///c:/users/personal/downloads/buletini_i_bankes_se_shqiperise_6m_1_2011%20(1).pdf Acharya. C. P., & Leon-Gonzaleza, R. (2012). The Impact of Remittance on Poverty and Inequality. World Bank Policy Research Working Paper No. 786/3. Acosta, P. A., Emmanuel, K.K., Lartey., & Federico, S. ( 2007). Remittances and the Dutch disease. Federal Reserve Bank of Atlanta Working Paper , April. ACIT (2012). Study on the Economic Impact of the Greek Crisis in Albania. 0Crisis.pdf Data e Aksesit 28/10/2015. ACSER (2013). Ndikimi i emigrimit në zhvillimin fizik të fëmijëve në Shqipëri dhe Maqedoni. Regional research Western Balkans Working paper, Gusht Adams, Jr., & Richard H. (2005). Household Expenditure and Investment in Guatemala (March 2005). World Bank Policy Research Working Paper No Available at SSRN: Data e aksesit: 18/03/2012. Addison. E, (2004). The macroeconomics impact of remittances in Ghana, Bank of Ghana Publication series Nr. 947/ Adelman, I., & Taylor, J.E. (1990). Is Structural Adjustment with a Human Face Possible? The Case of Mexico. Journal of Development Studies. Aggarwal, R., & A.W. Horowitz. (2002). Are International Remittances Altruism or Insurance? Evidence From Guyana Using Multiple-Migrant Households. World Development. Aggarwal, R., Asli, D., & Maria, S. (2006). Do workers remittances promote financial development? World Bank Policy Research Working Paper 3957, July 1. Ahmed, I.I. (2000). Remittances and Their Economic Impact on Post-War Somaliland, Disasters 2000.Atcs Publications 10/

173 Ajayi, M., Ijaiya, M., Gafar, T. Ijaiya., Raji, A. Bello., Mufthau A. Ijaiya., & Sidikat L. A. (2009). International remittances and well-being in Sub-saharan Africa, Journal of Economics and International Finance Amjad, R., Arif, G. M., & Irfan, M. (2012). Preliminary study: Explaining the ten-fold increase in remittances to Pakistan Working papers & research reports, Amuedo-Dorantes, C. (2006). Remittances and Their Microeconomic Impacts: Evidence from Latin America, Journal of federal Reserve Bank of Dallas Amuedo-Dorantes, C., & Pozo, S. (2006) The Time Pattern of Remittances: Evidence from Mexican Migrants Well Being and Social Policy, 2. Anderson, J. (1979). A Theoretical Foundation for the Gravity Equation, American Economic Review, Vol. 69, No. 1, pp Anderson, J. (2011). The Gravity Model", Annual Review of Economics. Arrehag, L., Sjoberg, O. & Sjoblom, M. (2005), Cross-border Migration and Remittances in a post-communist society: Return flows of money and goods in the Korce district, Albania, South- Eastern Europe Journal of Economics. Aydas, S. T., Neyapti, B., & Metin-Ozcan, V. (2004). Determinants of Workers remittance: The Case of Turkey. Bilkent University Department of Economics Discussion Paper. Babatunde R., & Martinetti, E. (2010). Impact of remittances on food security and nutrition in rural Nigeria, Centre for International Cooperation and Development Journal Babbie, E. (2001). The Practice of Social Research: 9th Edition. Belmont, CA: Wadsworth Thomson. Baldwin-Edwards, M. (2004). Albanian Emigration and the Greek Labour Market: economic symbiosis and social ambiguity, South East Europe Review, Balmer, B., Godwin, M., & Gregory, J. (2009). The Royal Society and the brain drain : natural scientists meet social science Acces date 17/06/2013 Data e aksesit 20/06/2015. Banerjee, B. (1984). The Probability, Size, and Uses of Remittances from Urban to Rural Areas in India. Journal of Development Economics 16. Banka e Shqipërisë (2006). Remittances: Albanian Experience. Remittances Statistics: First Meeting of the Luxembourg Group. Luxembourg, June Banka e Shqipërisë (2009). Kriza Financiare dhe vendet e rajonit, Buletini ekonomik, 12 (2). 162

174 Banka e Shqipërisë (2009). Buletini Ekonomik, 12(3). Data e aksesit 10/03/2016 file:///c:/users/personal/downloads/buletini_ekonomik_vellimi_12_nr_3.pdf Banka e Shqipërisë (2010). Buletini i Bilancit të Pagesave, Shtator Banka e Shqipërisë (2015). Raporti Tre-Mujor i Politikës Monetare Nëntor 2015, Data e aksesit 11/12/2015 file:///c:/users/personal/downloads/raporti_tremujor_i_politikes_monetare_nentor_2015%20 (1).pdf. Barajas, A., Chami, R., Fullenkamp, C., Gapen M., & Montiel P. (2009). Do Workers Remittances Promote Economic Growth?, IMF working paper, WP/09/153. Barajas, A., Chami, R., Ebeke, C. & Oeking, A. (2016). What s Different about Monetary Policy Transmission in Remittance-Dependent Countries? IMF working paper WP/16/44. Data e aksesit: Barham, B., & Boucher S. (1995). Migration, remittances, and inequality: estimating the net effects of migration on income distribution, Journal of Development Economics Vol. 55 (1998) Barjaba, K., & Barjaba, J. (2015). MPI - Embracing Emigration: The Migration-Development Nexus in Albania Data e aksesit 21/11/ Basilio, L., Bauer, T.K., & Sinning, M. (2009). Analyzing Labor Market Activity of Immigrant Families in Germany, Labour Economics, Vol.16, No.5, pp Bauer, T. K., & Sinning, M. (2005). The Savings Behavior of Temporary and Permanent Migrants in Germany, IZA Discussion Paper, No Beauchemin, C., & Gonzalez Ferrer, A. (2011). Sampling international migrants with originbased snowballing method: New evidence on biases and limitations. Demographic Research 25(3): Bijwaard, G. E., & Wahba, J. (2014). Do high-income or low-income immigrants leave faster? Journal of Development Economics 108 (2014): Birks, J., & Sinclair, C. (1979). Migration and Development: The Changing Perspective of the Poor Arab Countries, Journal of International Affairs, vol. 32, no. 2, Black, W. K. (2009) The two documents everyone should read to better understand the crisis, The Huffington Post, 25 February. Data e aksesit 12/09/

175 Blackwell, M., & Seddon, D.(2004). Informal Remittances from the UK: Values, Flows and Mechanisms. Report to DFID, Overseas Development Group, Norwich, Blouchoutzi, A., & Nikas, C. (n.d). Emigrants remittances and economic growth in small transition economies: The cases of Moldova and Albania. Journal of Economics and Business Vol. XVII 2014, No 2. Data e aksesit 22/11/2015. Bollard, A., McKenzie, D., Morten, M., & Rapoport, H. (2009). Remittances and the brain drain revisited: the microdata show that more educated migrants remit more, Policy Research Working Paper Series 5113, The World Bank. Boothby, D. (1993). Migratory flows by occupation between Canada, the United States, Australia and the United Kingdom. Report prepared for the Applied Research Branch, Strategic Policy, Human Resources Development Canada. Borjas, G. J. (1995). The economics benefits from immigration, Journal of Economic Perspectives9, Spring Bouhga-Hagbe, J. (2004). Altruism and workers remittances: Evidence from selected countries in the Middle East and central Asia (No. 06/130). International Monetary Fund. Bourdet, Y., & Falck, H. (2006). "Emigrants' remittances and Dutch Disease in Cape Verde," International Economic Journal (20:3). Bracking, S., & Sachikonye, L. (2006). Remittances, poverty reduction and the informalisation of household wellbeing in Zimbabwe, GPRG Breakwell, G. M. & Millward, L. (1995). Basic Evaluation Methods : Analysing Performance, Practice and Procedure. Leicester, U.K: British Psychological Socity. Briere, B., Sadoulet, E., Janvry, A., & Lambert, S. (2002). The Roles of Destination, Gender, and Household CompositionbExpanding Remittances: An Analysis Of the Dominican Sierr. Journal Of Development Economics, 68: Buch, M. C., Kuckulenz, A., & Manchec, M.H. (2002). Worker Remittances and Capital Flows. Kiel Working Paper No Bugamelli, M., & Paterno, F. (2005). Do workers remittances reduce the possibility of current account reversals? Bank of Italy Publication Series Nr879/ Calero. C., Bedi A., & Sparrow, R. (2009). Remittances, Liquidity Constraints and Human Capital Investments in Ecuador. World Development, Volume 37, Issue 6, June

176 Carletto, C., & Mendola, M. (2008). International migration and gender differentials in the home labor market: evidence from Albania. University of Milan Bicocca. Working Paper Series No 148. November Carling, J. (2005). Migrant remittances and development cooperation. International Peace Research Institute. PRIO Report. Carrasco, E. and Ro, J. (2007). Remittances and development. University of Iowa Centre Journal, June Caselli, F., & Feyrer, J. (2007). The Marginal Product of Capital, Quarterly Journal of Economics, 122(2). Cassarino J.P, (2004). Theorising return migration: a revisited cioceptual approach to return migrants, European University Institute Working paper RSCAS 2004/02, Robert Schuman Center for Advanced Studies for Mediterranean Programme Series. Cassarino J.P, (2008). Return migrants to the Maghreb countries reintegration and development challenges, European University Institute, Robert Schuman Center for Advanced Studies for Mediterranean Programme Series. Castles, S., & Wise, R. D. (2008). Migration and Development: Perspective from the South, IOM, CESII (2015). Centre d Etudes Prospectives et d Information Internationales (CEPII). Data e aksesit 11/01/2015 Cestim-MLAL, (2006). Materiali didattici sul emigrazione Data e aksesit 24/07/2015. Chami, B. (2008), Macroeconomic consequences of remittances, IMF, Occasional paper 259. Chami, R., Fullenkamp, C., & Jahjah, S., (2003). Are Immigrant Remittance Flows a Source of Capital for Development?, IMF WP 03/189 (Washington, D.C.: International Monetary Fund). Chitu, L., Einchengreen, B., & Mehl, A. (2012). History, Gravity and International Finance. ECB-WORKING PAPER SERIES NO Data e aksesit 01/12/ Ciuriak, D. & Kinjo, Sh. (2005). Trade Specialization in the Gravity Model of International Trade. In Trade Policy Research 2005, ed. John M. Curtis and Dan Ciuriak,

177 Clarke, G. & Wallsten, S. (2004). Do Remittances Protect Households in Developing Countries against Shocks? Evidence from a Natural Disaster in Jamaica. Unpublished paper. (Washington: World Bank). Cohen, J.W. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences (2nd edn). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Collier, W., Piracha, M., & Randazzo, T. (2011). Remittances and return migration (No. 6091). Discussion Paper series, IZA. Collins, J. (1991) Migrant hands in a distant land: Australia s post-war immigration, Leichhardt: Plute Press. Connor, P. (2011). Religion as resource: Religion and immigrant economic incorporation, Social Science Research,Vol. 40, No. 5, pp Cox, D. (1987). Motives for Private Transfers, Journal of Political Economy, Vol.95, No.3, pp Craciun, C. (2006). Migration and Remittances in the Republic of Moldova: Empirical Evidence at MicroLevel,-Mohyla Academy. Crawford, I. M. (1990). Marketing research Centre for Marketing training in Europe. Crosswaite, C., & Curtice, L. (1994). Disseminating research results-the challenge of bridging the gap between health research and health action. Health Promotion International 9: 289. Dakila, F., & Claveria, R. (2007). Identifying the determinants of overseas Filipinos remittances: Which exchange rate measure is most relevant? Center for Monetary and Financial Policy. BSP Working Paper Series, ( ). Daniel, W.W. (1999). Biostatistics: A Foundation for Analysis in the Health Sciences. 7 th edition. New York: John Wiley & Sons. Deardorff, A. (1984). Testing Trade Theories and Predicting Trade Flows, in Handbook of International Economics, Vol. 1 (Amsterdam: Elsevier Science Publishers). De Haas, H. (2009). Mobility and Human Development, Research Paper, No. 2009/01(United Nations Development Programme, Human Development Reports, April 2009). De la Briere, B., De Janvry, A., Lambert, S., & Sadoulet E. (1997). Why do migrants remit? International Food Policy Research Institute (IFPRI) De Sousa, J., Duval, L., & Wolf, F. (2009). Determinants and Implications of Remittances in Albania and Romania. The Balkan Observatory. Working Papers pdf Data e asesit 20/11/

178 De Sousa, J., & Duval, L. (2010). Geographic distance and remittances in Romania: Out of sight, out of mind? International Economics, 121. De Vaus, D.A. (1993). Surveys in Social Research (3rd edn.), London: UCL Press. De Zwager, N., Gedeshi, I., Germenji, E., & Nikas Ch., (2005) Competing for remittances. Sussex University Working paper. Delucchi, K. (2004). Sample Size Estimation in Research with Dependent Measures and Dichotomous Outcomes, Evaluation Methods and Practice, American Journal of Public Health, 94 (3). Deneulin, S. (2006). Individual Well-Being, Migration Remittances and the Common Good. European Journal of Development Research, 18 (1), pp Desai, M. A., Devesh, K., & McHale, J. (2001). Sharing the Spoils: Taxing International Human Capital Flows. Unpublished paper. Docquier, F., Rapoport, H., & Salomone, S. (2012). Remittances, migrant s education and immigration policy: Theory and evidence from bilateral data. Regional Science and Urban Economics, 42(5). Durand, J., & Parado, A (1996). Migradollars and Development: A Reconsideration of the Mexican Case. International Migration Review 30(2). Dustmann, C., & Metres J. (2010). Remittances and temporary migration. Journal of Development Economics 92. Dustmann, C., & A. Glitz. (2011). Migration and education. In: Hanushek, E. A., S. Machin, and L. Woessmann (eds). Handbook of the Economics of Education, Vol. 4. Amsterdam: North- Holland, 2011; pp Ebrahim-Zadeh, C. (2003). Back to Basics Dutch Disease: Too much wealth managed unwisely. Finance and Development, A quarterly magazine of the IMF. Elbadawi, I., & Rocha, R. R. (1992). Determinants of expatriate workers' remittances in North Africa and Europe (No. 1038). Country Economics Department, World Bank. Ellison, C. G. (1991). Religious Involvement and Subjective Well-Being, Journal of Health and Social Behavior, 32, El-Sakka, M. I. T., & Mcnabb, R. (1999). The macroeconomic determinants of emigrant remittances, World Development, 27, 8: Eurostat (2015). Access date 12/10/

179 Eurostat (2015). Asylum in the EU in the first quarter Data e aksesit 11/12/ Everett, S. L. (1966). A Theory of Migration. University of Pennsylvania Pdf 333/151. Faini, R. (1994). Workers remittances and the real exchange rate. Journal of Population Economics, 7(2), Faini, R. (2001). Development, Trade, and Migration. Washington D.C.: IMF. Faini, R. (2006). Remittances stability. IZA Discussion Paper No. 2155, June Faini, R. (2007). Remittances and the Brain Drain: Do more skilled migrants remit more? The World Bank Economic Review, 21(2), Fairchild, S. T., & Simpson, N.B. (2004). Mexican Migration to the United States Pacific Northwest, Population Research and Policy Review, Vol.23, No.3, pp Fajnzylber, P., & Humberto, J. L. (2008). Remittances and development: Lessons from Latin America. Washington, D.C.: World Bank. Fischer, S. R. (2004). A history of language. Globalities Series. Reaktion Books.. Frankel, J. (2011). Are bilateral remittances countercyclical? Open Economies Review, 22(1), Freund, C., & Spatafora, N. (2005). Remittances, Transaction Costs, Determinants, and Informal Flows. World Bank Policy Research Working Paper, Freund, C., & Spatafora, N. (2008). Remittances, transaction costs, and informality. Journal of Development Economics, 86(2), Frey, J. H., & Oishi, S. M. (1995). How to conduct interviews by telephone and in person. Thousand Oaks, CA: Sage. Frankel, J. Stein, E and Wei, S. (1997) Regional trading blocks in the world economic system. Institute for international Economics, Washington. Frigeri, D., & Ferro. (2006). Strumenti per la valorizazione delle rimesse, Strategy Paper, CeSPI, 2006, p 8. Gammeltoft, P. (2002). Remittances and other Financial Flows to Developing Countries Copenhagen: Centre for Development Research. 168

180 Gemi, E. (2013). Albanian Irregular Migration to Greece: A new typology of crises. Background Report Migration System 1 (Albania), Hellenic Foundation for European and Foreign Policy (ELIAMEP). Gedeshi, I. (2006). From brain drain to brain gain: Mobilizing Albania s skilled Diaspora, chapter 8 in How Migration Can Benefit Development, edited by Kristof Tames and Joakim Palme, Institute for Future Studies. Gedeshi, I. (2008). The Relationship between Migration and Socio-Economic Changes in Albania. The Role of Migration and Diaspora in the Political and Socio-Economic Reform and EU Integration Processes in South East Europe, Zeitschaft des Institutes fur den Donauraum und Mitteleuropa 3/2008. Germenji, E., & F.M Swinnen, J. (2005). Human Capital, Market Imperfections, Poverty, and Migration: Evidence from Albania, Research Group on Food Policy, Transition & Development (PRG-Leuven). Gibson, J., McKenzie, D., & Rohorua, H. (2006). How cost elastic are remittances? Estimates from Tongan migrant s in New Zealand. University of Waikato, Department of Economics. Glytsos, N.P. (1997). Remitting behavior of temporary and permanent migrants: The case of Greeks in Germany and Australia. Labour Vol. 11, pp Glytsos, N.P. (1999). Modeling the growth generating capacity of migrants remittances: an application to Mediterranean countries, Mimeo. Gmelch, G. (1980), Return Migration, Annual Review of Anthropology. Goldin, I., Knudsen, O., & Van der Mensbrugghe, O. (1993). Trade Liberalization: Global Economic Implications (Paris: OECD). Goro, R. (2004). Minorities Over the Border. War Report, No 25, March/April 1994, Machedonian University of Thessaloniki Library. Gourinchas, P-O., & Jeanne, O. (2006), The Elusive Gains from International Financial Integration, Review of Economic Studies, 73(3): Goschin, Z., & Roman, M. (2012). Determinants of the remitting behaviour of Romanian emigrants in an economic crisis context. EASTERN JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES Volume 3, Issue 2, December Access date 11/10/2015. Grazhdani, T. (2013). Institutionalizing Assistance to Returning Migrants. Lessons Learned from the Albanian Experience. European Scientific Journal 9,

181 Gubert, F. (2002). Do Migrants Insure Those Who Stay Behind? Evidence from the Kayes Area (Western Mali), Oxford Development Studies, Vol. 30, pp Gupta, P. (2004). Macroeconomic Determinants of Remittances: Evidence from India. Unpublished (Washington: International Monetary Fund). Hagen-Zinker, J. & Siegel, M. (2007). A critical discussion of the motivations to remit in Albania and Moldova. CMR Working papers, No 30/88. Hamilton, B., & Whalley, J. (1984). Efficiency and Distributional Implications of Global Restrictions on Labour Mobility, Journal of Development Economics,14(1): Haque, M., & Bashar, M. (2005). Channel of Remittances A Micro Level Study, Bangladesh Institute of Development Studies. Research report no , Dhaka, Bangladesh Hatziprokopiou, P.A. (2003). Albanian immigrants in Thessaloniki, Greece: processes of economic and social incorporation. Journal of Ethnic and Migration Studies. Hatziprokopiou, P.A. (2006). Globalisation, Migration and Socio-Economic Change in Contemporary Greece Processes of Social Incorporation of Balkan Immigrants in Thessaloniki file:///c:/users/personal/downloads/ pdf Data e aksesit 28/10/2015. Havemann, J. (2015). The Financial Crisis of 2008: Year In Review (2015). In Encyclopædia Britannica. Retrieved from Data e aksesit 30/10/2015. Head, K. (2003). Gravity for beginners. Mimeo, University of British Columbia Publications. Heckman, J. (1979). Sample selection bias a specification error. Econometrica 47 (1): doi: / JSTOR Hellenic Statistical Authority Data e aksesit 23/12/ Hernández-Coss, R. & Martinez, J. (2006). The Italy-Albania Remittance Corridor. Shifting from the Physical Transfer of Cash to a Formal Money Transfer System. Document for Discussion. The World Bank and Convergence. p. 23. Hoddinott, J. (1994). A Model of Migration and Remittances Applied to Western Kenya. Oxford Economic Papers, 46 (3): Holst, E., & Schrooten, M. (2006). Migration and Money. What Determines Remittances? Evidence from Germany, German Institute for Economic Research, Discussion Paper 566. Horowitz, A. (1999). Are International Remittances Altruism or Insurance? Evidence from Guyana Using Multiple-Migrant Households, University of Arkansas Fayetteville, Journal AR

182 Hoti, E. (2009). Remittances and poverty in Albania. Department of Economics at the University of Lund. Data e aksesit 22/11/ Hysa, I. (2012). Do Albanians Abroad Remit Out of Love, to Insure Themselves or Simply Pay Their Old Debt? PhD working paper. Data e aksesit 20/11/ Center/PDF/Programs/Economics/Seminar%20papers/Student%20Seminar/Do-Albanians- Abroad-Remit-(Hysa).pdf Hysenbegasi, A., & Pozo, S. (2002). What Prompts Workers to Remit? Evidence Using a Panel of Latin American and Caribbean Nations. Unpublished, Department of Economics, Western Michigan University, Kalamazoo, MI. IMF. (2005). World Economic Outlook Washington: International Monetary Fund. In Ghosh, B. (2006). Migrants Remittances and Development: Myths, Rhetoric and Realities, International Organization for Migration Publication, Geneva, 2006, p. 13. INSTAT (2004). Njerëzit dhe puna në Shqipëri, Krahu i punës, Punësimi dhe Papunësia, ISBN INSTAT (2014). Migracioni në Shqipëri. Publikim Gentgrafik, INSTAT (2015). Vjetari statistikor rajonal. Data e aksesit 19/11/ pdf. Instituli Agenda (2011). Efektet e rënies së remitancave në Shqipëri. Ndikimet në publik dhe nevoja per politika. Data e aksesit 15/05/2012. International Transparency, (2012). Corruption perception index. Data e aksesit 10/30/2015. IOM (2006). Përkufizimi i remitancave. Data e aksesit 11/11/ IOM (2007). Financial Aspects of Migration: the Measurement of Remittances. IFC Bulletin No 27. IOM (2008). Identifikimi I zonave më të prekura nga emigracioni dhe migracioni i kthimit. Data e aksesit %20profili.pdf. IOM (2008). Migration in Albania: A Country Profile. Data e aksesit 13/11/

183 IOM (2011). Fjalorth për Migracionin. Botimi i 2të, nr 25, International Migration Law, Richard Perruchoud and Jillyanne Redpath-Cross. IOM (2013). Migracioni i kthimit dhe riintegrimi ne shqipëri. data e aksesit 20/02/2015. Iqbal, M., & Khan, M. F. (1981). Economic implications of the return flow of immigrants from the Middle East: a preliminary study. PIDE, Research Reports No Ivlevs, A., & King. R.M. (2011). Emigration, remittances and corruption experience of those staying behind. Economics Working Paper Series, Univeristy of West England. Data e aksesit 20/11/2015 file:///c:/users/point/downloads/1411.pdf. Izzard, W. (1985). Migrants and mothers: Case studies from Botswana. Journal of Southern African Studies, 11. Jadhav N. & Singh B., (2006). Worker s Remittances as Stable Financial Flows: Worker s Remittances as Stable Financial Flows: Some Evidence from India, Labour and Development, 11-12:1&2, pp.23-47, Jarvis, C. (2000). The Rise and Fall of Albania's Pyramid Schemes. IMF. Data e aksesit Johnson, G. E., & Whitelow, W. E. (1974). Urban-rural income transfers in Kenya: An estimated-remittance function. Economic development and Cultural Exchange. Joseph, G., & Mohapatra, S. (2009). The Role of Migrant Remittances. Policy Reseearch Working Paper Kalaj, E. (2010). Remittances and Human Capital Investment: Evidence from Albania. World Bank International Conference on Poverty and Social Inclusion in the Western Balkans,Belgium, December Kaminisky, G., Reinhart, C.M., & Vegh, C.A. (2004). When It Rains, It Pours: Procyclical Capital Flows and Macroeconomic Policies, 19th Conference on Macroeconomics (organized by M. Gertler and K.S. Rogoff), August 13, Karydis, V. (1996). The Criminal Activity of Immigrants in Greece: Issues of Theory and Anticriminal Policy), Papazisis, Athens, Macedonian University of Thessaloniki Library. Keller, C. & Stocker, M. (2014). Executive Compensation's Role in the Financial Crisis. The National Law Journal. Retrieved. 172

184 Kelly, C., & Solomon, B. (2009). The Influence Of Religion On Remittances Sent To Relatives And Friends Back Home, Journal of Business & Economics Research, Vol 7 January, Kemegue, F., Owusu-Sekyere, E., & Van Eyden, R. (2011). What drives remittance inflows to Sub-Saharan Africa? A dynamic panel approach. Unpublished manuscript. Macedonian University of Thessaloniki Khan, M., Rahim, T., Bakhtiar, Y., & Naw, B. (2007). Remittances as determinant of consumption function. (An Empirical Evidence From Pakistan). Sarhad J. Agric. Vol. 23, No. 4, King, R. (2000). Southern Europe in the changing global map of migration.journey of hope or despair?, International Organization for Migration, Geneva. King. R. & Vullnetari, J. (2003). Migracioni dhe zhvillimi në Shqipëri (Migration and Development in Albania. WP C5), Qendra e Studimeve mbi Zhvillimin dhe Migracionin, Globalizimin dhe Varfërinë. Sussex University working Paper. King, R., & Vullnetari, J. (2006). Orphan pensioners and migrating grandparents: the impact of mass migration on older people in rural Albania, Ageing and Society, 26(5): King, R., & Vullnetari, J. (2010). Gender and Remittances in Albania: or Why Are Women Better Remitters than Men? is Not the Right Question. Brighton: Sussex Centre for Migration Research. Klein, P., & Ventura, G. (2009). Productivity differences and the dynamic effects of labor movements. Journal of Monetary Economics 56 (8), Kokkali, I. (2012). Absence of a community and spatial invisibility: migrants from Albania in Greece and the case of Thessaloniki /document Data e aksesit 28/10/2015. Konica, N. (2006). The Emigration Experience and its Impact on the Albania Economy in Early Transition Period. In D. Bezemer (Ed.), On Eagle's Wings: The Albanian Economy in Transition. New York: Nova Science Publishers. Konica, N., & Filer, R. K. (2009). Albanian Migration: Causes and Consequences. South- Eastern Europe Journal of Economics 1 (2009) Data e akseski 12/11/ Kontis, A. (1995). The Albanian Economy and the Greek Minority, The Ethnic Greeks of Albania, University of Athens-publications. Macedonian University of Thesalonniki. Korovilas, J. (1999). The Albanian Economy in Transition:The Role of Remittances and Pyramid Investment Schemes. Data e aksesit 11/19/

185 ittances+and+pyramid+schemes+in+albania. Kray, G. (n.d). Principles of Marketing- Quota Sample definition. Data e aksesit 11/07/ Kring, T. (2007) Enhancing the Impact of Migrant Remittances in Albania: An IOM and ILO Working Paper. Geneva: ILO/IOM. Kring, Th. (2009). Rritja e ndikimit të remitancave ne Shqiperi,IOM, IOL, Gjeneve Krugman, P., & Obstfeld, M. (1991). International Economics: Theory and Policy. 2 nd ed. New York: HarperCollins. Krugman, P. (2009). The Return of Depression Economics and the Crisis of W.W. Norton Company Limited. Krugman, P. (2015). Does Greece Need More Austerity? Data e aksesit 20/10/2015 Kubat, D. (1984). Canada and Immigration of Asian National: Development of an Immigration Policy Paper presented to the East-West Polition institute conference on Asian Pacific Immigration to the United States, Honolulu, Hawaii, September Kule, Dh., Mançellari, A., Papapanagos, H., Qerici, S., & Sanfey, P. (2000). Working paper: The causes and consequences of Albania emigration during transition: Evidence from micro data. Lartey, E., Mandelman, F., & Acosta, P. (2008). Remittances, Exchange Rate Regimes and the Dutch Disease: A Panel Data Analysis. Data e aksesit 17/12/2013 file:///c:/users/personal/downloads/lartey.pdf. Lazaridis, G., & Romaniszyn, K. (1998). Albanian and Polish Undocumented Workers in Greece', Journal of European Social Policy, 8, 1998, pp Lăzăroiu, S., & Alexandru, M. (2008). Who is Coming after Who is Leaving? Labour Migration in the Context of Romania s Accession to the EU. Country Report. International Organization for Migration,Geneva Lianos, T. P. (1997). Factors determining migrant remittances: The case of Greece. International Migration Review, 31(1). Lopez, H., Molina, L., & Bussolo, M. (2007). Remittances and the real exchange rate. World Bank Policy Research Working Paper 4213, April

186 Lucas, R. E. B., & O. Stark (2005). Motivations to remit: Evidence from Botswana. Journal of Political Economy. Lucas, R. E. B. (1982). Outmigration, remittances and investment in rural areas. In National Migration Study Vol. 3, Migration in Botswana: patterns, causes and consequences. Lucas, R. E. B., & Stark,O. (1985). Motivations to Remit: Evidence from Botswana. Journal of Political Economy. Vol. 93, No. 5, Lueth, E., & Ruiz-Arranz, M. (2006). A Gravity Model or Workers Remittances. IMF Working Paper. Lueth, E., & Ruiz-Arranz, M. (2007). Are Workers' Remittances a Hedge Against Macroeconomic Shocks? The Case of Sri Lanka. IMF Working Paper. Lueth, E. & Ruiz-Arranz, M. (2008). Determinants of bilateral remittance flows. The BE Journal of Macroeconomics, 8(1). Lwanga, S.K., & Lemeshow, S. (1991). Sample Size Determination in Health Studies: A Practical Manual. Geneva: World Health Organization. MaCorr Research Solutions online. (2012). Samle Size Calculator formula. Data e aksesit Maroukis, T. (2008). Undocumentet migration : Countingthe uncountable. Data and trends across Europe. Country report, Greece. Research project Clandestino). Data e aksesit 25/05/ Massey, S., Douglas., & Parrado, A. E. ( 1994). International Migration and Business Formation. Social Science Quarterly p79. Matsaganis, M. (2013). The Greek Crisis: Social Impact and Policy Responses. Data e aksesit 20/10/2015. McLeod, D., & Molina, J., (2005). Remittances, inequality and poverty reduction: Some tests for Latin America, LACEA Meetings, JEL classification, October Meka, E., Bendo, L., & Frasheri, A. (2007). Dërgesat në para të emigrantëve dhe produktet financiare në Shqipëri, IOM Data e aksesit:; 13/07/2015. Melis, P. (2006). Scontro tra culture e metacultura scientifica: l'occidente e il diritto natural, Veritas. 175

187 Megas, C. (1999). Them Without Papers, We Without Institutions. in Afieroma, Eleftherotypia, 12 June Macedonian university of Thesalonniki. Merkle, L., & Zimmermann, K. (1992). Saving and Remittances: Guest Workers in West Germany, in Klaus Zimmermann (ed.), Migration and Economic Development, Berlin: Springer- Verlag, pp Mesnard, A. (2004). Temporary migration and capital market imperfections. Oxford Economic Papers 56:2 (2004): Meyer, D., & Shera, A. (2015). Remittances Impact on the Labor Supply and on the Deficit of Current Account. Bamberg Economic Research Group, Working Paper No. 97, February 2015 Ministria e Punës, Çeshtjeve Sociale dhe Shanseve të barabarta, (2008). Tri peridhat e emigrimit modern shqiptar. Publikim Nr. 789/1 (2008). Ministria e punëve të brëndshme të Gjermanisë (2015) Asylanträge im ersten Halbjahr 2015 [179,000 asylum applications in the first half of 2015]. Press release, July 13, Data e aksesit 11/11/ html Misakian, A.L. & Bero, L.A. (1998). Publication bias and research on passive smoking. Journal of the American Medical Association 280: 3: More, I. (2010). La primera ley sobre remesasa dela historia: Lege 24 del 1091, Working Paper: Enereo Morrow, R. (2011). A Critical Analysis of the U.S. Causes of the Global Financial Crisis of Data e aksesit 30/10/2015 Narayan, P.K., Narayam S., & Mishra S. (2011). Do remittances induce inflation? Fresh evidence from developing countries. Southern Economic Journal 10816/April Ncube, M. & Brixiova, Z. (2013). Remittances and their Macroeconomic Impact: Evidence from Africa, Africa Development Bank Group. Data e kasesit 12/12/ _Remittances_and_their_Macroeconomic_Impact-_Evidence_from_Africa.pdf. Nickell, S., & Saleheen, J. (2008). The impact of immigration on occupational wages: evidence from Britain. Federal Reserve Bank of Boston Working Paper 08/6. Niimi Y., Ozden C., &Schiff M., (2008). Remittances and the Brain Drain: Skilled Migrants Do Remit Less World Bank, Discussion Paper No March

188 OECD, (2011). Trends in International Migration, Report prepared by the OECD 2011 Okawa, Y., & Van Wincoop, E. (2012). Gravity in International Finance. Data e aksesit 12/11/ Orozco, M. (2006). Understanding the remittance economy in Haiti,World Bank paper, march Oruc, N. (2011). Remittances and development: The case of Bosnia. Data e aksesit 12/03/ Osaki, K. (2003). Migrant Remittances in Thailand: Economic Necessity or Social Norm?, Journal of Population Research, Vol. 20, No. 2. Pallant, J. (2011). SPSS survival manual. A step by step guide to data analysis using SPSS. Allen & Unwin, ISBN Petreski, M., & Jovanovic, B. (2013). Remittances and development in Western Balkans: The case of Macedonia, Kosovo and Bosnia-Herzegovina. Regional research-wb. Data e aksesit 20/11/ Phongpaichit, P. (1993). The Labour-Market Aspects of Female Migration to Bangkok. In Internal Migration of Women in Developing Countries: Proceedings of the United Nations Expert Meeting on the Feminization of Internal Migration (Aguascalientes, Mexico). New York: United Nations. Poirine, B. (2006). Remittances Sent by a Growing Altruistic Diaspora: How Do they Grow Overtime? Asia Pacific Viewpoint. Pradhan, G., Upadhyay, M., & Kamal, U. (2008). Remittances and economic growth in developing countries, The European Journal of Development Research, Vol. 20, No. 3. (September 2008). Pratsinakis, M. (2009). Is difference a privilege of the similar? Soviet Greek and Albanian Immigrants in Thessaloniki APERS_PPS/NATIONAL_REGIONAL_IDENTITY/PRATSINAKIS.pdf Data e aksesit 25/10/2015. Psimmenos, I., Koula, K. (2004): Shifting Work Identities and Oppositional Work Narratives: The Case of Albanian Domestic and Construction Workers in Greece, in Chrissi Inglessi et al. (eds.), Immigration in Northern versus Southern Europe, Athens: Netherlands Institute at Athens Rajan, R. G., & Subramanian, A. (2005). What undermines aid s impact on growth? NBER Working Paper 11657, October. 177

189 Ralhan, M. (n.d). Measuring migrant remittances: Issues and challenges. Data e aksesit 10/26/ mittances+bu+mukesh+ralhan. Rapoport, H. & Docquier, F. (2005). The Economics of Migrants Remittances, Iza-Discussion Paper No Rapoport, H. & Docquier, F. (2006). The economics of migrants remittances. Handbook of the economics of giving, altruism and reciprocity, 2, Ratha, D. (2003). Workers Remittances: An Important and Stable Source of External Development Finance, (Chapter 7) in Global Development Finance: Striving for Stability in Development Finance, Washington, DC: World Bank, pp Ratha, D. (2004). Defines stability in the WORLD BANK, Global Development Finance Striving for Stability in Development Finance, World Bank Publication, 2004, p Ratha, D. (2006). Trends, Determinants and Macroeceonomic Effects of Remittancs, in: Global Economics Prospects 2006: Economic Implications of Remittances and Migration, World Bank, Washington, D.C. Reilly, W.J. (1931). The law of retail gravitation. New York: Knickerbocker Presshttps:// Data e aksesit Reinhart, C. M., & Rogoff, K. S. (2004). The modern history of exchange rate arrangements: A reinterpretation. Quarterly Journal of Economics 119:1-47. Rempel, H., & Lobdell, R.A., (1978), The role of remittances in rural development, Journal of Development Studies 14: Richard H., &Adams, Jr. (2003). International Migration, Remittances,and the Brain Drain, The World Bank Poverty Reduction and Economic Management Network,Poverty Reduction Group,June Richard, H., Adams, J.R., & Page, J. (2005). Do International Migration and Remittances Reduce Poverty in Developing Countries? World Development Vol. 33, No. 10, pp , Richter, K., & N. Havanon. (1995). Women s Economic Contribution to Households in Thailand: Implication for NationalDevelopment and Social Welfare. Bangkok: Gender Press. Rivera-Batiz, F. (1982). International migration, non traded goods and economics welfare in the source country, Journal of Development Economics,11.of Development Economics 11,

190 Rodenburg, Janet. (1993). Emancipation or subordination? Consequences of female migration for migrants and their families. Pp in United Nations, Internal Migration of Women in Developing Countries. New York: United Nations. Rodrik, D. (2007). The real exchange rate and economic growth: Theory and evidence. Unpublished manuscript, mimeo. Harvard University. Roman, M., & Goschin, Z.(2011). Does religion matter? Exploring economic performance differences among Romanian emigrants, Journal for the Study of Religions and Ideologies, Vol. 10, No. 30, pp Roth, W. (1998). Canadian Occupational Projection System: A Presentation of Results Using a Revised Framework. Applied Research Branch. Catalogue no. T Ottawa: Human Resources Development Canada. Brain drain and brain gain. Russell, S.S. (1986). Remittances from International Migration: A Review in Perspective, World Development, Vol. 14, pp Sander, C. (2003). Migrant Remittances to Developing Countries: A Scoping Study, Paper prepared for DFID, Bannock consulting, June Saunders, M., Lewis, P. and Thornhill, A. (2000) Research methods for business students. 2nd edition. Harlow: Pearson Education. Saunders, M., Thornhill, A., & Lewis P. (2006). Research Methods for Bussines Students (4 th Edition). Sartori, A. (2003). An Estimator for Some Binary-Outcome Selection Models WithoutExclusion Restrictions. Political Analysis 11: Sayan, S. (2006). Business Cycles and Workers Remittances: How Do Migrant Workers Respond to Cyclical Movements of GDP at Home?, IMF Working Paper No. 06/52, February 2006, IMF Institute. Schiopu, I., & Siegfried, N. (2006). Determinants of Workers Remittances. Evidence From The European Neighbouring Region, Working Paper Series,688. Schrooten, M. (2005). Bringing Home the Money - What Determines Worker's Remittances to Transition Countries? Institute of Economic Research, Hitotsubashi University, Discussion Paper Series Sea island Summit, (2004): Official Documents Data e aksesit 13/05/2012. SELA (2004). Current trends in migrants remittances in Latin America and the Caribbean: An evaluation of their social and economic importance. Access date 11/10/

191 Access date 11/10/2015. Sejdini, A. (2014). Migration and remittances in Balkan 5: A comperative evidence. Data e aksesit 20/11/ Sejdini-Fakulteti-Ekonomise-Departamenti-i-Ekonomiksit.pdf. Sejdini, A. & Haderi, S. (2008). Një analizë descriptive e aspekteve makroekonomike të remitancave. Rasti i Shqipërisë. Ekonomia dhe Biznesi, FE, Nr 1 (27), 2 (28), 3 (29), Semyonov, M., & Gorodzeisky, A. (2008). Labor Migration, Remittances and Economic Wellbeing of Households in the Philippines, Population Research & Policy Review;Oct2008, Vol. 27Academic Journal. Shariat-Ullah, M. (2012). Determinants of International Migration Labor Migration from Bangladesh: A gravity Model of Panel Data. Data e aksesit: 07/01/ Shehaj, E. (2012). The Determinants of Migration and Remittances in Albania. International Journal of Scientific & Engineering Research, Volume 3, Issue 4, April-2012 ISSN Shehaj, E., Hadëri, S., & Sejdini, A. (2011). An Empirical Analysis of Determinants of Migration among University Graduates in Albania. SSRN ELECTRONIC JOURNAL, 2011 Shimamoto, D. (n.d). Motivation behind remittance from migrants: Evidence from Albania Data e aksesit 20/11/2015 Singh, R. J., Haacker, M., Lee, K. W., & Le Goff, M. (2011). Determinants and macroeconomic impact of remittances in Sub-Saharan Africa. Journal of African Economies, 20(2), Sinaj, V., Tomori, E., Memaj, F., & Berisha, D. (2012). The Socio-economic Characteristics of Albanian Returned Migrants. Chinese Business Review, ISSN , January 2012, Vol. 11, No. 1, Sinning, M. (2007). Determinants of Savings and Remittances. Empirical Evidence from Immigrants to Germany, IZA Discussion Papers,2966. Smith, J. P., & Edmonston, B. (1997). The new Amercans: Economic, Demographic and Fiscal Effects of Immigration. Washington, DC: National Academy Press. Smith, J. (2007). The impact of social economic status on health over the life-course. Journal of Human Resources, 42, Sospiro, P (2005). Le determinanti delle rimesse degli immigrati: il ruolo dello stato sociale. Il caso degli immigrati tunisini impiegati nel settore della pesca ad Ancona. 180

192 Spatafora, N. (2005). Two current issues facing developing countries, World Economic Outlook, International Monetary Fund, Washington, DC. Spring, J. (2009). Globalization of Education: An Introduction. New York: Routledge. p Stahl, C. W., & Habib, A. (1989). The Impact of Overseas Workers Remittances on Indigenous Industries:Evidence from Bangladesh, The Developing Economies, XXVII(3). Stahl, C.W., & Arnold, F. (1986). Overseas Workers Remittances in Asian Development, InternationalMigration Review, 20. Stark, O. (1991). Migration in LDCc: Risk, remittances and the family. Finance and Development. Stark, O., & Levhari, D. (1982). On Migration and Risk in LDCs. Economic Development and Cultural Change 31: Stark, O, & R. E. B. Lucas (1988). Migration, Remittances and the Family. Economic Development and Cultural Change 36(3): Stark, O., Taylor, J.E., & Yitzhaki, S. (1986). Remittances and inequality, Economic Journal, 28: Statistika Vlerësimi intervalor (2002). Cikël leksionesh per studentët e fakultetit ekonomik. Botimi Pegi Straubhaar, T. (1986). The determinants of workers remittances: The case of Turkey. Weltwirtschaftliches Archiv, 122(4), Sultonov, M. (2013). The macroeconomic determinants of remittance flows from Russia to Tajikistan. Transition Studies Review, 19(4), Swamy, G. (1981). International Migrant Workers' Remittances: Issues and Prospects, World Bank Staff Working Papers, no. 481, Aug Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using multivariate statistics (5th ed.). Boston, MA: Allyn & Bacon. Tacoli, C. (1999). International Migration and the Restructuring of Gender Asymmetries: Continuity and Change among Filipino Labor Migrants in Rome. International Migration Review 33: Taylor, J.E. (1992). Remittances and Inequality Reconsidered: Direct, INDirect and Intertemporal Effects. Journal of Policy Modelling, vol. 14, no

193 Taylor, J.E., & Wyatt, T.J. (1996). The Shadow Value of Migrant Remittances, Income and Inequality in a Household-Farm Economy, Journal of Development Studies, 32, 6: Taylor, J. E. (1999). The New Economics of Labor Migration and the Role of Remittances in the Migration Process. International Migration.Vol. 37, No. 1, pp Taylor, J. E. & Wyatt, T. J. ( 2006). The shadow value of migrant remittances, income and inequality in a household-farm economy. Journal of Development Studies, Vol Tavanxhiu, M. & Agolli, M. (2015). Can gravital factors explain remittances inflows and their cycles: the case of Albania. International Journal of Economics, Commerce and Management (IJECM; ISSN ). Data e aksesit Teijlingen E., & Hundley, V. (2001). The importance of conducting and reporting pilot studies: the example of the Scottish Births Survey, Journal of Advanced Nursing 34: The Economist, (2007). "CSI: credit crunch". The Economist. October 18, Tinbergen, J. (1962). Shaping the World Economy, New York, Twentieth Century Fund. UNCTAD (2012). Harnessing Remittances and Diaspora Knowledge to Build Productive Capacities. The Least Developed Countries Report UNDP (2003). Nxitja e objektivave të mijëvjecarit. Data e aksesit UNDP (2013). Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmejt objektivava të mijëvjeçarit-qarku i Elbasanit. Data e aksesit 15/06/ Elbasan-2003-Albanian.pdf. Uruci, E., & Gedeshi, I. (2004). Role of Remittances in the Social Economic Development of the Country, Bank of Albania Publications Uruçi, E., & Gedeshi, I. (2003). Remittance Management in Albania. Working Papers (No. 5/2003). CeSPI. p. 33. Vargas-Silva, C. (2006). The Determinants of International Remittances: Evidence from the Legalized Population, Academy of Economics and Finance Papers and Proceedings, 30, pp Vargas-Silva, C., & Huang, P. (2006). Macroeconomic determinants of workers' remittances: Host versus home country's economic conditions. Journal of International Trade & Economic Development, 15(1),

194 Velçani, E. (2013). Si ka ndikuar procesi i emigrimit në zhvillimin e vendit. Data e aksesit 15/05/2014. Vidali, M. (1999). Immigration: Living in a Policy Vacuum. The plight of Albanian immigrants in Greece Data e aksesit 10/28/2012. Vullnetari. J, & King, R. (2010). Working paper; Women or men are better remitters. Vullnetari. J, & King, R. (2011). Remittances, gender and development: Albania society and Economy in Transition. Wahba, J., & Zenou, Y. (2012). Out of sight, out of mind: Migration, entrepreneurship and social capital. Regional Science and Urban Economics 42:5 (2012): Wahba, J. (2015). Who benefits from return migration to developing countries? Data e aksesit 02/10/2015. Williams, C.J. (2012). Euro crisis imperils recovering global economy, OECD warns. Los Angeles Times. Retrieved, May 23, Wimmer, R.D., & Dominick, J.R., (1997) Mass Media Research: An introduction (5th Edition). Belmont: Wadsworth Publishing Company, P102. Wooldridge M. J. (2010) Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data The MIT Press ISBN: World Bank (2001). Global Economic Prospects and the Developing Countries 2002 (Washington, DC: World Bank). World Bank (2006). Albania Labour Market Assessment. Human Development Sector Unit. South East Europe Country Unit. Europe and Central Asia Region. Report No World Bank (2008). Reducing Transfer Costs of Migrant Remittances-Payment Systems Development Group The World Bank Data e aksesit 17/06/2013. World Bank (2011). The Migration and Remittances Factbook Data e aksesit 11/03/ World Bank (2014). Migration and Development Outlook. Data e aksesit 15/09/

195 Wold Bank (2015). Migration and Development Brief Migration and Remittances Team, Development Prospects Group Data e aksesit 12/11/ WTO (2012)- A Practical Guide to Trade Policy Analysis-Chapter 3 Analyzing bilateral trade using the gravity equation Data e aksesit: 09/01/2015. Yang, D. (2004). International Migration, Human Capital, and Entrepreneurship: Evidence from Philippine Migrants Exchange Rate Shocks," Ford School for Public Policy Working Paper. Zolberg, A. (1989). The next waves: migration theory for a changing world, International Migration Reviews. Zwager, N., Gedeshi, I., Germenji, E., & Nikas, C. (2005).Competing for Remittances, report prepared for IOM Tirana and funded by the CARDS programme of the European Union. 184

196 Shtojca Shtojca 3.1: Remitancat në milionë USD dhe në raport ndaj PBB-së. Viti Remitanca (në milionë USD) PBB (në milionë ALL) Kursi i këmbimit, ALL/USD PBB (në milionë USD) Remitancat/ PBB (në %) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,10 185

197 Remitancat: Faktorët përcaktues dhe rëndësia e tyre Rasti i Shqipërisë , , , , , , , , , , , , , ,62 Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistika të sektorit real Shtojca 3.1: Remitancat në milionë USD Shtojca 3.2: Remitancat ndaj PBB-së Remitancat në milionë USD Remitancat ndaj PBB-së Remitancat ne milione USD Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistika të sektorit real Remitancat ndaj PBB-se Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistika të sektorit real Shtojca 4.1: Vlerësimi i Specifikimit 1 (Pooled OLS) Source SS df MS Number of obs = F( 3, 122) = Model Prob > F = Residual R-squared = Adj R-squared = Total Root MSE =