Komparativna politika: teorijski i metodološki osvrt

Zoran Krstić Univerzitet u Beogradu Fakultet političkih nauka Komparativna politika: teorijski i metodološki osvrt Apstrakt Ovaj rad pruža kratak teorijski i metodološki osvrt odnosno prikaz na nastanak, evoluciju i istoriju komparativne politike kao jedne od poddisciplina političke nauke, s jedne strane, i komparativne metode i pristupa u komparativnim istraživanjima, s druge strane. Komparativnu politiku obeležava njen sadržaj i metod. Kao posebna disciplina političke nauke komparativna politika sadrži skup različitih konceputalnih i analitičkih instrumenata, odnosno okvir koji omogućava da se kompetentno analiziraju političke pojave, procesi i tendencije. Ova disciplina, takoďe, pruža sistematičan, koherenatan i praktično-aplikativni okvir, bolje reći način za razumevanje političkih dogaďaja koji se dešavaju oko nas. Komparativna politika ima razraďen, profilisan i distinktan teorijski i metodološki pristup, kao i poseban kontekstualno-analitički dizajn istraživanja. Ključne reči: komparativna politika, komparativni metod i pristup, politička nauka, politički sistem, regionalne studije KOMPARATIVNA POLITIKA: STANJE DISCIPLINE 1 Daniele Caramani, (ur.), Komparativna politika, Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2013, str. 2. 2 Kasapović, Mirjana, Suvremena komparativna politika: kako strukturirati znanje?, Anali Hrvatskog 1

politološkog društva, Vol.1. No.1 Ožujak (2005), str. 9. 3 Daniele Caramani, (ur.), Komparativna politika, Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2013, str. 3. 2

Ovde će se ponuditi nekoliko relevantnih odreďenja komparativne politike uglednih komparativista. Tako, prema mišljenju teoretičara komparativne politike Viarde (Wiarda) komparativna politika uključuje sistematsku studiju i komparaciju političkih sistema u svetu. Ona stremi da objasni razlike i sličnosti meďu zemljama. Nasuprot novinarskom izveštavanju o pojedinim zemljama, komparativna politika je praktično zainteresovana da istraži modele/uzore, procese i odreďene pravilnosti meďu političkim sistemima. 4 Vilson (Wilson) smatra da komparativna politika uključuje i predmet studija - strane zemlje - i metod studija - komparaciju. 5 Američka teoretičarka Rut Lan (Ruth Lane) u odgovoru na pitanje šta je komparativna politika ističe sledeće: To su dve stvari, prvo je svet, drugo je disciplina. Kao `svet`, komparativna politika obuhvata političko ponašanje i institucije u svim delovima sveta.`disciplina` komparativne politike je polje studija koja desperatno pokušava da održi korak, obuhvati, razume, objasni i možda utiče na fascinantan i često buntovan svet komparativne politike. 6 Neki autori smatraju da komparativna politika.uključuje, ni više ni manje, komparativnu studiju politike - istražuje sličnosti i razlike meďu političkim fenomenima, uključujući političke institucije (kao što su parlament, političke partije ili političke interesne grupe), političko ponašanje (kao što su glasanje, demonstriranje ili čitanje političkih pamfleta) ili političke ideje (kao što je liberalizam, konzervativizam ili marksizam). Sve političke studije su komparativne političke studije koje, kasnije, samo prihvataju proučavanje sa eksplicitnom komparativnom metodologijom. 7 Neki autori smatraju da se komparativna politika bavi prvenstveno proučavanjem političkih sistema u svetu i da proučava ne samo zvanične državne institucije (parlament, vladu, predsednika itd.) koje donose pravno-obavezujuće odluke, već i one formalne i neformalne političke aranžmane koji se odnose i utiču na njih. 8 Komparativna politika 4 Howard J. Wiarda, Introduction to Comparative Politics: Concepts and Processes, Harcourt College Publishers, 2000, p. 7. 5 Frank L. Wilson, Concepts and issues in comparative politics: an introduction to comparative analysis, Prentice Hall, New Jersey, 1996, p. 4. 6 Ruth Lane, The art of comparative politics, Allyn and Bacon, 1997, p. 2. 7 Gregory S. Mahler, Comparative Politics: An Institutional and Cross-National Approach, Prentice Hall, New Jersey, 2000, p.3. 8 Paul W. Zagorski, Comparative Politics: Continuity and Breakdown in the Contemporary World, Routledge, New York, 2009, p. 3. 3

postavlja i pokušava da odgovori na pitanja zašto su neke zemlje stabilne i prosperitetne, a neke nisu, ili, zašto su različite vrste, odnosno modeli vlasti i političkog sistema dominantni u odreďenim regionima a drugima ne. Ili, zašto i kako su odreďeni pojedinci ili grupe u stanju da izvrše uticaj na političku sferu a drugi to nisu u stanju da učine. Može se reći da od svih poddisciplina političke nauke komparativna politika je, možda, najkorisnija za razumevanje i tumačenje meďunarodnih prilika, odnosa i procesa, ali i zamki, odnosno zabluda sa kojima se suočavamo kao pojedinici i kao nacija. 9 Bez jake komparativne politike, i to kako u naučnoistraživačkom, tako i u nastavnom smislu, nezamislive su relevantne savremene studije političke nauke. Širenje predmeta istraživanja komparativne politike dovelo je do redizajniranja i redefinisanja pristupa i metoda nove komparativne politike, 10 ali i do svojevrsne metodološke revolucije u toj disicplini. 11 Politički teoretičar Dogan (Dogan) smatra da se u savremeno doba polje komparativne politike proširilo u svim pravcima i prodrlo na područja drugih disciplina: tranzicije u demokratiju, vrednosti i verovanja, krize poverenja, javne korupcije, nemogućnosti vladanja, granica rasta itd. 12. To predmetno širenje, koje je Dogana podstaklo da se retorički upita nije li komparativna politika postala imperijalistička disciplina, a to iziskuje, prema njegovom mišljenju, i metodološki prelaz iz nadnacionalnih analiza (cross-national analysis) u nadnacionalne disciplinarne analize (cross-disciplinary analysis). Komparativna politika predmetno postaje sve hibridnija disciplina, čiji razvoj i uspeh bitno odreďuje metodologija kojom se služi u istraživanju političkih i društvenih fenomena. Nakon predmetnog proboja discipline iz uskih početnih okvira i pristupa, težište rasprava i rada na disciplini značajno se pomerilo na metodološku dimenziju. Komparativna politikološka istraživanja neretko se nazivaju kraljevskim putem u proučavanju politike, dok se komparativna politika smatra kraljevskom disciplinom savremene političke nauke. Tokom razvoja i profilisanja političke nauke uopšte, uporedni metod je zaposeo centralnu poziciju u politikološkim istraživanjima i time zaslužio kraljevski status. Mnogi teoretičari komparativisti, poput Petersa (Peters), smatraju da u većini nauka teorija se proverava eksperimentisanjem, ali u političkoj nauci glavna je metoda 9 Isto, p.3. 10 David E. Apter, Comparative Politics, Old and New. U: Goodin, Robert E., Klingemann, Hans-Dieter (ur.). The New Handbook of Political Science, Oxford University Press, Oxford, 1996, str. 372-397. 11 Arthur L. Kalleberg, The Logic of Comparison: A Methodological Note on the Comparative Study of Political Systems. World Politics, 1966, (19) 1:69-82. 12 Mattei Dogan, Political Science and Other Social Sciences. U: Goodin, Robert E., Klingemann, Hans- -Dieter (ur.). The New Handbook of Political Science, Oxford University Press, Oxford, 1996, str. 122. 4

uporeďivanje. 13 U društvenim naukama komparativna metoda je najbolja zamena za eksperimentalnu metodu u prirodnim naukama. Na područjima na kojima se ne može primeniti eksperiment komparacija nije samo oznaka za intelektualni pristup istraživanju sličnosti i razlika izmeďu dve ili više društvenih pojava nego i način prikupljanja informacija i podataka za naučna istraživanja. 14 Danas sve više postoji potreba da se naglasi važnost i značaj komparativne perspektive u savremenoj političkoj nauci. Neki od vodećih teoretičara komparativne politike, od Almonda do Sartorija, otvoreno su isticali da je politička nauka u suštini komparativna studija politike. Komparativna politika, kao jedna od poddisciplina političke nauke, doživela je pravu ekspanziju i procvat posle Drugog svetskog rata i snažno uticala na naučnu zajednicu da prevlada nacionalne barijere prihvatanjem tzv. nad-nacionalne (cross-national) perspektive kao prirodnog načina i pristupa studiranju politike. Intelektualni izazovi za razumevanjem i predviďanjem političkih dogaďaja, procesa-struktura, transformacija, revolucija, kriza koje se dešavaju u različitim zemljama i regionima sveta nesumljivo su doprineli i ubrzali razvoj različitih koncepata, hipoteza i teorija koje su stvorile odgovarajući okvir za naučno proučavanje politike u drugoj polovini XX i na početku XXI veka. Evropski poslenici političke misli bili su suočeni sa širokim dijapazonom ili spektrom političkih iskustava koja su postojala unutar relativno ograničenog geografskog prostora. Kombinacija sličnosti i različitosti političkih institucija, procesa, partijskih i izbornih sistema, modela političkog ponašanja i razvoja brzo je percipirana od strane očeva osnivača evropske političke nauke kao izazov, i u isto vreme kao važan faktor i prednost u traženju odgovarajućih objašnjenja. U vreme kada se transformacija meďunarodnog poretka i razvoj nadnacionalnih institucija na evropskom nivou pojavljuje kao izazov za nove načine etabliranja političkog poretka, važnost i uloga komparativne perspektive za istraživanje novih odnosa i strukture politike u globalnom svetu dobija na posebnom značaju. 13 Guy B. Peters, Comparative Politics.Theory and Methods. Palgrave, London, 1998, p.1. 14 Dogan i Pelassy, 1990, p. 15. 5

PoreĎenjem se otkriva, kako su dobro primetili Dogan (Dogan) i Pelasi (Pelassy), svoj sopstveni etnocentrizam i načine za njegovo prevazilaženje. U ovom smislu, uporedna politika je virtuelno putovanje u inostranstvo i nije to putovanje toliko da se zakorači preko mora nego da se sopstvena zemlja sagleda očima stranca. 17 NASTANAK I GENEZA KOMPARATIVNE POLITKE Savremena komparativna politika nastala je, oblikovala se i razvijala kroz nekoliko faza ili etapa u XX veku. U formativnoj fazi komparativna politika je bila fokusirana na komparativna istraživanja političkih institucija i oblika političke vladavine. U drugoj fazi koja je usledila posle tzv. intelektualne revolucije, odnosno američke biheviorističke 15 Arend Lijphart, Comparative Politics and Comparative Method, The American Political Science Review, Vol. 65, No. 3, Sep., 1971, p. 682. 16 Isto. 17 Navod po: Rod Hague, Martin Harrop, Uporedna vladavina i politika, Univerzitet u Beogradu - Fakultet političkih nauka, Beograd, 2014, str. 9. 6

revolucije 18 polovinom XX veka, komparativna politika je proširila polje svog istraživanja na političke procese, a od sedamdesetih godina i na sadržajnu dimenziju politike. Širenjem predmeta i okvira istraživanja, komparativna politika je inkorporirala sve tri bitne dimenzije politike: institucionalnu (polity), procesnu (politics) i sadržajnu (policy). Danas, komparativna politika obuhvata proučavanje savremenih političkih sistema (comparative government), 19 političkih procesa (comparative politics) i političkih sadržaja (comparative policy analysis). Institucionalna dimenzija komparativne politike podrazumeva proučavanje političkih struktura i institucija, odnosno modele-tipove političkih sistema i modela demokratije. Procesna strana komparativne politike bavi se istraživanjem političkih aktera, procesa i tendencija, odnosno proučava partije i partijski sistem, izbore i izborne sisteme, parlamente, egzekutivnu vlast, interesne grupe, političku kulturu, dok sadržajna strana komparativne politike u fokus analize stavlja rezultate i uslove delovanja politike (socijalna politika, ekološka politika, energetska politika, komparativno istraživanje socijalnog kapitala itd.). Kad je proces predmetnog širenja zaokružen, komparativna politika je predmetno obuhvatila sve ono što obuhvata predmetno polje politike u širem smislu: državu i naciju, političke režime i sisteme vladavine, ustav i vlast, političku kulturu i političku participaciju, izborne sisteme i birače, političke partije, interesne skupine i društvene pokrete, parlamente i vlade, vojsku, policiju i birokratiju, političku komunikaciju i javno mnijenje, javne politike. 20 Savremena komparativna politika je nastala i razvila se na primeni opštih normativnih i empirijskih političkih principa-teorija, te kvantitativnih i kvalitativnih metoda istraživanja politike. Starije istraživanje naziva se komparativnom vladavinom (comparative government) i bilo je usmereno i ograničeno na komparativno istraživanje države i njenih političkih institucija. Zasnivalo se, prvenstveno, na primeni istorijsko-deskriptivnih i institucionalnih teorija, a analitički rezultati obično su bili izraženi u primerenim klasifikacijama i tipologijama. Reprezentativnim odnosno pionirskim delom moderne komparativne vladavine (comparative government) smatra se studija Karla J. Fridriha (Carla J. Friedricha) Konstitucionalna vladavina i politika (Constitutional Government and Politics,1937), koju u svojim intelektualnim autobiografijama najveći evropski komparativisti XX veka često 18 Intelektualna revolucija u SAD-u pedesetih i šezdesetih godina XX veka izazvala je tzv. teorijskometodološku cezuru u istoriji discipline, koja je označila prelaz iz komparativne vladavine (comparative government) u komparativnu politiku (comparative politics). 19 Studiranje tradicionalne komparatine vladavine (comparativne government) na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu koncepcijski je odgovarao nastavni predmet pod nazivom Savremeni politički sistemi, koji se predavao do školske 2005. godine. 20 Andrew Heywood, Politics, Palgrave, London, 2002. 7

navode kao formativno delo u svome razvoju. 21 Posle Drugog svetskog rata komparativna vladavina razvija se u formi komparativnih istraživanja unutar skupine demokratskokonstitucionalnih i liberalnih država, ali i u obliku komparativnih istraživanja uglavnom socijalističkih sistema, a malo kasnije, odnosno šezdesetih godina i početka procesa dekolonizacije, i sistema zemalja u razvoju. Najvažniji podsticaji razvoju komparativne politike proistekli su iz koncepata političkog sistema i političkog razvoja. Teorije političkog razvoja koji se shvata kao posledica strukturne diferencijacije i kulturne sekularizacije, omogućavale su istraživanje i razumevanje političkih procesa u ondašnjemu nezapadnom svetu, naročito brzih političkih i društvenih promena u azijskim, afričkim i latinoameričkim državama tzv. trećeg sveta. KOMPARATIVNI METOD I PRISTUPI U KOMPARATIVNOJ POLITICI UtvrĎivanje veze izmeďu različitih pojava dokazuje se eksperimentom. Eksperimentisanje u društvenim naukama često je nemoguće ili ograničeno, pa se kao zamena za eksperiment, posebno u političkim naukama koristi komparativni metod. Komparativni metod u političkoj nauci smatra se najboljom zamenom za eksperimentalnu metodu u prirodnim naukama. U oblastima u kojima se ne može primeniti eksperiment, komparacija označava intelektualni pristup istraživanju sličnosti i razlika, odnosno prednosti i mana meďu političkim pojavama, procesima i strukturama, odnosno institucijama i političkim sistemima. Komparacija istovremeno znači i postupak putem kojeg politički teoretičati proveravaju teorije i razvijaju svoju disciplinu. Pojedini autori, poput Petersa (Peters), naglašavaju značaj političkih teorija koje predstavljaju izvor pristupa komparaciji i on razlikuje pozitivistički i konstruktivistički pristup politici. 22 Pozitivizam polazi od postojanja razlika izmeďu činjenica i vrednosti i naglašava da se političke pojave mogu proučavati kao i u prirodnim naukama - kvantititativnim merenjima, proveravanjem hipoteza i oblikovanjem teorije. S druge, strane, konstruktivizam smatra da su društvene činjenice društveno usiderene i društveno konstituisane. 23 Istraživač- 21 U zbirci Comparative European Politics. The Story of a Profession (1999.), koju je uredio H. Daalder, skupljene su intelektualne autobiografije i biografije 28 najvećih istraživača evropske komparativne politike XX. veka: C. J. Friedricha, S. E. Finera, S. Rokkana, R. Wildemanna, G. A. Almonda, R. A. Dahla, S. N. Eisenstadta, G. Sartorija, J. J. Linza, J. Blondela,R. Rosea, G. Smitha, V. Wrighta, P. Birnbauma, G. Hermeta, G. Lehmbrucha, K. v. Beymea, P. Gerlicha,H. Daaldera, A. Lijpharta, M. Pedersona, E. Allardta, S. Verbe, Ph. C. Schmittera, T. R. Gurra i H. L.Wilenskoga. 22 Guy Peters, Pristupi u komparativnoj politici, u: Daniele Caramani, (ur.), Komparativna politika, Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2013, str. 38. 23 Isto, str. 38. 8

komparativista, prema konstruktivizmu, trebalo bi da bude aktivan i da prilikom proučavanja odreďenog političkog fenomena nametne i izrazi svoja društvena i kulturna shvatanja. Za razliku od metodološkog individualizma, konstruktivizam i komparativni kontekstualizam naglašavaju značaj i važnost kolektivnog shvatanja i vrednosti tako da se analizirane pojave ne mogu razumeti bez odreďenog konteksta. Bez odreďene teorije komparativna politika bila bi samo prost zbir različitih i nesistematizovanih podataka koji nisu od koristi. Teorija daje komparativnoj politici analitičku perspektivu. Ali, potrebno je napraviti balans izmeďu teorije i pristupa, s jedne strane, i empirijsko-analitičke ravni istraživanja politike, s druge strane. Može se reći da je teorija u isti mah najbolji prijatelj i najgori neprijatelj komparativnog istraživača. 24 Američka bihevioristička revolucija sredinom XX veka u prvi plan je stavila sveobuhvatne sistemsko/strukturalno-funkcionalističku teoriju (Almond, Verba) i teoriju sistema (Iston). Danas su prisutne tzv. teorije srednjeg obima ( temeljene teorije ) koje mogu da ponude odgovore u različitim istorijskim, geografskim i političkim kontekstima. Ovde će se samo lapidarno pomenuti pet glavnih pristupa u komparativnoj politici koji su se etablirali i razvili tokom novije istorije komparativne politike. Radi se o tzv. Petersovoj paradigmi čuvenih pet alternativnih perspektiva, tj. i-pristupa komparativne politike: Prvo, Institucionalna analiza (stara i nova) se nalazi u osnovi komparativne političke analize. Savremena institucionalistička teorija nudi tri alternative koncepcije institucija i tzv. IBM modelu (Institution Building Model). Te tri teorijske alternative su: a) normativni institucionalizam; b) institucionalizam racionalnog izbora i c) istorijski institucionalizam. Drugo, Interesi, odnosno njihovo agregiranje, artikulisnaje i razmatranje koje politički akteri žele da ostvare u procesu političkog delovanja predstavljaju jedan od novijih pristupa koji objašnjavaju politiku u komparativnoj perspektivi. Treće, Ideje odnosno politička kultura i socijalni kapital predstavljaju kontekstualne varijable koje je potrebno proučavati iz komparativne perspektive jer je bitno saznati domet i meru uticaja ali i posledice masovne kulture i političke ideologije na politiku. Četvrto, Individua i njegovo ponašanje, odnosno motivacija i percepcija pojedinaca prema politici i politčkom životu predstavlja još jedan alternativan pristup proučavanja komparativne politike. Peto, Internacionalno okruženje, odnosno meďunarodni odnosi i uticaji doprinose relativiziranju razlika i sličnosti izmeďu nacionalnih političkih sistema, pogotovo u današnjem globalizovanom svetu. Ovaj kratki prikaz pet tipova objašnjenja, odnosno pet alternativnih i u stvarnosti se nalaze u 24 Guy Peters, str. 39. 9

interakciji, što znači da se mora imati u vidu kumulativno dejstvo i efekti svih ovih izvora eksplikacije da bi se na pravi način razumela priroda i karakter političkog procesa. KOMPARATIVNE REGIONALNE STUDIJE Danas mnogi autori ističu da ne postoji tenzija izmeďu regionalnih studija (area studies) i političke nauke kao discipline. U stvari, bilo je malo suštinskih pokušaja i napora da se postigne komplementarnost izmeďu njihovih pristupa u istraživanjima. S jedne strane, potrebno je istaći da razvoj pojma i koncepta komparativnih regionalnih studija (KRS) predstavlja važan okvir, odnosno uputstvo kako i zašto regionalno proučavati odreďene političke fenomene, dok, s druge strane, ideja komparativnih regionalnih studija doprinosi razvoju i izgradnji opšte teorije koristeći induktivne intra-regionalne, nad-regionalne (crossregional) i inter-regionalne komparacije. Regioni se u konceptu komparativnih regionalnih studija shvataju kao teoretski utemeljene analitičke kategorije, a ne kao inertni i prirodni geografski entiteti. 25 Metode i strategije komparativnih istraživanja zavise od nivoa, odnosno stepena apstrakcije i broja istraživanih zemalja. Mogu se identifikovati tri grupe metoda-strategija istraživanja: Prvo, metodološki posmatrano najzahtevnije komparativne studije su nadnacionalne studije (cross-national studies) koje obuhvataju mnogo zemalja i zahtevaju visok stepen apstrakcije. To su studije više slučajeva koji su povezani prostorno, strukturalno i kulturno. Drugo, manje zahtevne su tzv. fokusirane studije koje obuhvataju manji broj zemalja i srednji nivo apstrakcije. Njihovu posebnu podkategoriju čine binarne studije, odnosno studije dveju zemalja koje su pažljivo selektovane u skladu sa predmetom istraživanja. 26 Treće, najmanje zahtevne su studije pojedinih zemalja (single-country studies) koje obuhvataju samo jednu zemlju i obično se zadovoljavaju niskim nivoom apstrakcije. 27 Ova podela podrazumeva, u osnovi, dva nivoa komparativnih istraživanja politike: nadnacionalni i nacionalni. Na nadnacionalnom nivou razlikuju se nadnacionalne studije (cross-national studies), koje obuhvataju odreďeni, veći ili manji, broj zemalja, od globalnih studija (global studies), koje su makrostudije i obuhvataju mnogo zemalja ili sve zemlje sveta. U komparativnoj politici nadnacionalne studije (cross-national studiesi) su obično regionalne 25 Ariel I. Ahram, The theory and method of comparative area studies, Qualitative Research, February 2011, Vol. 11, no. 1, pp. 69-90. 26 Mattei Dogan and Dominique Pelassy, How to Compare Nations. Strategies in Comparative Politics, Chatam, New Jersey, 1990, pp.126-130. 27 Todd Landman, Issues and Methods in Comparative Politics. An Introduction. Routledge, London i New York, 2000, pp. 22-33. 10

studije (area studies). U komparativnim politikološkim istraživanjima region (area) je odreďen geografski i kontekstualno, a to znači da prostor istraživanja odreďuju kontekstualne ili kontigentne determinante. Na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu, na doktorskim studijama politikologije, od akademske 2014/15. godine, po prvi put će se izvoditi nastava iz novog predmeta pod nazivom Regionalne komparativne politike zemalja u razvoju. Cilj ovog novog predmeta je da se studenti upoznaju sa savremenim političkim sistemima, institucijama, strukturama, procesima i tendencijama socijalno-političkog i ekonomskog razvoja pojedinih velikih svetskih regiona, kakvi su Latinska Amerika, Afrika, Azija, kao i pojedinih država koje čine te regione. Naučno-istraživački fokus ovog predmeta usmeren je na komparativnu i regionalnu analizu osnovnih karakteristika, odnosno sličnosti i razlika pojedinih manje-razvijenih država u odreďenim regionima. Regionalne komparativne studije omogućavaju studentima da se upoznaju sa političkim institucijama, procesima i procedurama unutar specifičnih poredaka zemalja u razvoju koje su se suočavala sa transformacija nepoznatim za političke sisteme zapadnih razvijenih zemalja, kao što su kolonijalizam i postkolonijalizam, demokratska tranzicija, izgradnja političkih institucija, civilnog društva itd. Pored okvirnog pristupa regionima čiji su politički sistemi u procesu političkog i ekonomskog razvoja, ovaj novi pedmet trebalo bi da omogući studentima doktorskih studija da se upoznaju sa konkretnim politikama zemalja u razvoju, kroz odabrane studije slučajeva, kao što su: Brazil, Meksiko, Indija, Indonezija, Kina, Južnoafrička Republika, Nigerija, zemalje Magreba, Bliskog Istoka... ZAKLJUČAK Komparativna politika je dugo bila jedna od vodećih disciplina političke nauke, ako ne i vodeća. Duga istorija, bogatstvo različitih teorija i respektabilna tradicija komparativnog istraživanja čine komparativnu politiku centralnom disciplinom političke nauke i danas. Mnogi komparativisti pripadaju vrhu i eliti poslenika političke nauke. Inače, komparativna politika pruža sjajnu priliku za putovanja, analize i istraživanja. Treba imati u vidu da je svet svojevrsna laboratorija istraživanja sa preko 240 političkih entiteta koji mogu biti predmet analize komparativne politike. Komparativna politika je u svom istorijskom razvoju, poput drugih disciplina, imala uspone i padove. Promene koje su se dešavale u proučavanju predmeta i sadržaja discipline bile su rezultat i odraz krupnih promena na globalnom nivou - od kraja Drugog svetskog rata, 11

preko procesa dekolonizacije šezdesetih godina, pa sve do kraja Hladnog rata krajem XX veka i sve vidljivijeg stvaranja multipolarnog sveta na početku XXI veka. Komparativna politika je jedna od četiri glavnih disciplina političke nauke, uz političku teoriju, nacionalnu politiku i meďunarodne odnose. Predmet proučavanja komparativne politike jesu unutrašnje političke strukture i institucije (parlament, vlada, predsednik, vojska, sudstvo), pojedinačni i kolektivni akteri (političke partije, interesne grupe, društveni pokreti, birači) i politički procesi (komunikcija, socijalizacija, artikulacija interesa, politička kultura, stvaranje javnih politika). Osnovni cilj komparativne politike kao empirijske discipline je deskripcija, eksplikacija i prospekcija sličnosti i razlika meďu političkim sistemima, institucijama i akterima meďu pojedinim zemljama ili untar odreďenih regiona. Izneti ciljevi komparativne politike mogu se ostvariti kroz intenzivno-dinamičnu analizu jednog slučaja ili malog broja slučajeva, ali i kroz ekstenzivno-kontekstualnu analizu velikog broja slučajeva. Komparativna analiza političkih fenomena i procesa može da sadrži sinhronijsku ili dijahronisku, odnosno vremensku dimenziju istraživanja, kao i simultanu analizu konvergentnih i divergentnih procesa evolucije posmatranog predmeta istraživanja. Kvantitativno-statistički i kvalitativno-normativni podaci predstavljaju značajne izvore koje koristi komparativna politika. Komparativna politika je poddisciplina političke nauke u kojoj se razvoj teorije povezuje sa empirijskim podacima i ta spona se ostvaruje strogom i doslednom primenom komparativne metode. Ova empirijska disciplina bi trebalo da bude u središtu izgradnje teorije o političkoj nauci, a ta centralna pozicija je izgubljena usled preteranog naglašavanja ponašanja pojedinaca, što posebno naglašava i bihevioristički pristup i pristup racionalnog izbora. Najzad, često se i svet shvata kao prirodna laboratorija za razumevanje i tumačenje političkih pojava. LITERATURA Ahram, I. Ariel, The theory and method of comparative area studies, Qualitative Research, February 2011, Vol. 11, no. 1, pp. 69-90. Caramani, Daniele (ur.), Komparativna politika, Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2013. Caratan, Branko, Politički realitet i komparativna politika: geneza jedne politološke discipline, Politička misao, Politička misao, Vol XXXIV, (1997), br. 3, str. 124-148. Dogan, Mattei, Political Science and Other Social Sciences. U: Goodin, Robert E., Klingemann, Hans--Dieter (ur.). The New Handbook of Political Science, Oxford University Press, Oxford, 1996, str. 97-130. 12

Dogan, Mattei, Pelassy, Dominique, How to Compare Nations. Strategies in Comparative Politics, Chatam, New Jersey, 1990. Kasapović, Mirjana, Suvremena komparativna politika: kako strukturirati znanje?, Anali Hrvatskog politološkog društva, Vol.1. No.1 Ožujak (2005), str. 9-29. Kasapović, Mirjana, Što je komparativna politika? Kritički osvrt na programe studija komparativne politike na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Politička misao, Vol XXXIX, (2002), br. 4, str. 146-162. Lijphart, Arend, Comparative Politics and the Comparative Method, The American Political Science Review, Vol. 65, No. 3, Sep., 1971, pp. 682-693. Lim, Timothy, Doing Comparative Politics: An Introduction to Approaches and Issues, Lynne Rienner Publishers, Boulder, 2010. Peters, B. Guy, Comparative Politics. Theory and Methods. Palgrave, London, 1998. Rose, Richard, 1991.: Comparing Forms of Comparative Analysis, Political Studies (39): pp. 446-462. Simonis, Georg, Hans-Joachim Lauth and Stephan Bröchler, Comparative Politics in the 21th Century, Zeitschrift für Vergleichende Politikwissenschaft, April 2010, Vol. 4, Issue 1, Supplement, pp 35-54. (doi: 10.1007/s12286-010-0081-y) Sartori, Giovanni, 1991.: Comparing and Miscomparing, Journal of Theoretical Politics (3) 3: pp. 243-257. Wiarda, J. Howard, Comparative Politics: Approaches and Issues, Rowman & Littlefield Publishers, 2007. Wiarda, J. Howard, Introduction to Comparative Politics: Concepts and Processes, Harcourt College Publishers, 2000. Wilson, L. Frank, Concepts and issues in comparative politics: an introduction to comparative analysis, Prentice Hall PTR, California, 1996. Zagorski, W. Paul, Comparative Politics: Continuity and Breakdown in the Contemporary World, Routledge, New York, 2009. Zoran Krstić COMPARATIVE POLITICS: THEORETICAL AND METHODOLOGICAL REVIEW Abstract 13

This paper provides a short theoretical and methodological review and comprehensive debate on the comparative politics as one of the sub-fields within the academic discipline of political science as well as an approach and method to the study of politics. Comparative poltics has a specific content and method of study. As a field of study, comparative politics focuses on understanding and explaining political phenomena that take place within a state, society, country, or political system. However, it should be noted that while the field of comparative politics continues to change over time, it is important to note that its definition too changes. Comparative politics, as a field of study, provides us with a ready array of conceptual and analytical tools that we can use to address and answer a wide range of questions about the social world. This emprical dicsipline provides a systematic, coherent, and practical way to understand and make better sense of the things that happen in the world around us. As a particular subdiscipline of political science, comparative politics has an elaborate, profiled and distinct theoretical and methodological approach as well as a specific contextualanalytical design of study. Key words: comparative politics, comparative method and approach, political science, political system, area studies 14