TEORI EKONOMI DAN PENGURUSAN KEKAYAAN OLEH IBN KHALDUN oleh: Dr. Muhammad Yamin Ismail Baitulmal Wilayah Persekutuan (MAIWP) Abstrak Idea Ibn Khaldun, bapa sosiologi Islam amat penting diselusuri dalam kehidupan masyarakat kontemporari. Dalam artikel ini penulis cuba melihat kepada teori ekonomi dan pengurusan kekayaan sebagaimana yang diutarakan oleh beliau dalam kitabnya Muqaddimah. Bagi Ibn Khaldun, kekayaan dan kekuatan ekonomi amat penting demi kelangsungan hidup sesebuah negara. Negara perlu mempelbagaikan sumber ekonomi agar tidak bergantung kepada satu sumber kekayaan sahaja. Bagi beliau pembangunan modal insan sama pentingnya dengan pembangunan ekonomi itu sendiri, kerana tanpa insan yang berkualiti, umat Islam sukar menjadi umat yang terbaik di dunia ini. Pendahuluan Ketokohan Ibn Khaldun diakui oleh ramai sarjana timur dan barat. Mereka menyifatkan beliau sebagai tokoh dan ahli fikir yang tidak ada bandingannya dalam sejarah. Arnold Toynbee berpendapat bahawa falsafah sejarah yang dihasilkan oleh Ibn Khaldun adalah sumbangan yang terbesar yang pernah dilahirkan oleh manusia bukan sahaja pada kurun-kurun pertengahan malah sepanjang zaman.' Karya teragung beliau dalam bidang persejarahan dan tamadun iaitu Muqaddimah telah banyak dibincangkan dan dikaji oleh sarjana-sarjana kontemporari. Kehebatan Muqaddimah terbukti apabila is menjadi rujukan dalam bidang persejarahan, tamadun dan sosiologi oleh para pengkaji aliran ini.2 http://www.globalwebpost.com/farooqm/study_res/ibn_khaldunitoynbee_khaldun. html Dipetik dari Abd. Wahid Jais & Faezah Kasim, "Pemikiran Ibn Khaldun Terhadap Kepentingan dan Kesan Peniruan Dalam Tamadun." Kertas kerja yang dibentang di Seminar Kebangsaan Memperingati 600 Tahun Ibn Khaldun, 9-10 Mei 2006, Universiti Malaya, Kuala Lumpur. 127
Ibn Khaldun atau nama sebenarnya Abdul Rahman Ibn Khaldun dilahirkan di Tunis pada 27 Mei tahun 1332 dan meninggal dunia di Kaherah pada tahun 1406 pada usia 74 tahun. Semenjak kecil beliau telah dididik dengan kegigihan dan komitmen yang tinggi dalam bidang keilmuan. Ini jelas apabila diteliti latar belakang kehidupannya yang berasal dari keluarga yang agak mewah, namun beliau tidak leka dengan kesenangan, sebaliknya bertungkus lumus dalam bidang keilmuan. Kecemerlangan beliau terbukti apabila semasa hayatnya beliau pernah memegang jawatan terpenting seperti Setiausaha Negara kepada pemerintah Abu Salim, pemerintah Moroko. 3 Walaupun Ibn Khaldun tidak dikenali sebagai seorang pemikir atau ahli ekonomi, namun idea-idea beliau mengenai ekonomi diiktiraf oleh sarjana-sarjana kontemporari yang mengkaji pemikiran beliau, sebagai mendahului teori dan pemikir ekonomi selepas beliau seperti Adam Smith, Karl Marx dan John Maynard Keynes.4 Idea Ibn Khaldun dari sudut ekonomi tidak terpusat pada bab tertentu dalam Muqaddimah tetapi is dibincangkan secara tidak terpusat dalam hampir semua bab terutama bab ketiga, keempat dan kelima. Ibn Khaldun berpandangan bahawa kekayaan adalah satu keperluan utama dalam kelangsungan hidup sesebuah negara. Islam sendiri menuntut umatnya mencari rezeki. Dalam hal ini Ibn Khaldun mengemukakan ideanya mengenai kepentingan kekayaan kepada negara dengan merujuk kepada runtuh bangunnya kerajaan Islam Arab seperti kerajaan Abbasiyyah dan Umawiyyah. Ukuran Kekayaan Kekayaan yang sering dirujuk dan dinilai melalui harta atau wang menjadi satu modal penting kepada pembangunan sesebuah negara. Dalam bab keempat, Ibn Khaldun telah merujuk emas dan logam sebagai nilai ukuran utama harta dan kekayaan masyarakat pada zamannya. Walaupun barangan dan perkhidmatan lain mempunyai nilai masing-masing, tetapi emas dan perak sering menjadi ukuran tertinggi dalam konteks penilaian harta, kekayaan dan keuntungan. Walau bagaimanapun, bagi Ibn Khaldun keringat (tenaga buruh) Hadi Sharif (1985), "Ibn Khaldun's Thoughts in the Context of Sociology of Educations," Muslim Quarterly, vol. 2, no. 3, h. 3. Abdol Soofi (1995), Economics of Ibn Khaldun Revisited. London: Routledge, h. 387-404. 128
mempunyai nilai atau modal yang penting dalam mendapatkan emas ataupun perak. Beliau juga turut menyentuh konsep untung dan rezeki dalam menilai hasil yang dikeluarkan oleh buruh (pengeluaran). Keuntungan menurut beliau ialah hasil daripada pendapatan yang diperolehi daripada sesuatu usaha. Manakala sesuatu itu dinamakan rezeki apabila ia boleh dimanfaatkan oleh manusia. Keuntungan dan rezeki dinilai berdasarkan tenaga dan usaha untuk memperolehinya. Semakin berusaha seseorang itu, semakin tinggi nilai keuntungannya.5 Bidang Ekonomi Menurut Ibn Khaldun, terdapat pelbagai bidang yang boleh diceburi untuk meningkatkan ekonomi negara. Beliau telah meletakkan tiga bidang iaitu pertanian, kesenian dan perdagangan sebagai sektorsektor yang menguntungkan. Sektor pertanian menjadi keutamaan yang mendahului dua sektor yang lain, bukan hanya disebabkan ia sebagai satu aktiviti yang mudah atau mempunyai tradisi yang panjang dalam sejarah manusia, tetapi pertanian adalah sektor terpenting dalam menyediakan keperluan asas manusia yang utama iaitu makanan. Ini tidak dapat dinafikan kerana negara yang mengabaikan sektor pertanian akan berhadapan dengan pelbagai masalah pembangunan. Misalnya negara yang berorientasikan sektor perindustrian sedikit sebanyak telah menjejaskan sektor pertanian negara tersebut. Negara itu terpaksa berbelanj a tinggi untuk mengimport makanan dari luar seperti beras dan bijirin, sedangkan sektor pertanian yang secara tradisinya membantu memenuhi keperluan asas rakyat terabai. Bagi Ibn Khaldun, sektor pertanian sebenarnya mampu mengembangkan lagi ekonomi negara iaitu melalui aktiviti perdagangan yang berasaskan hasil pertanian.6 Perdagangan pula, ialah sektor ekonomi yang dihuraikan oleh Ibn Khaldun sebagai kaedah yang terpenting untuk mendapatkan kekayaan. Laba atau keuntungan dalam perdagangan perlu diuruskan dengan bijak untuk mendapatkan hasil yang baik. Penentuan harga dan pasaran perlu berdasarkan kepada keadaan persekitaran serta permintaan masyarakat terhadap barangan tersebut. Ibn Khaldun turut ' Ibn Khaldun (2002), Mukadimah Ibn Khaldun (tei-j.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, h. 386-444 6 Ibid. 129
JURNAL PENYELID1KAN ISLAM menekankan aspek amalan perdagangan yang sihat dan kepentingan wujudnya prinsip keadilan, khasnya dari segi penetapan harga barangan di pasaran. Persoalan penindasan dan ketidakjujuran dalam perdagangan juga menjadi fokus Ibn Khaldun kerana perkara ini akan memberi kesan yang besar kepada pasaran. Sikap segelintir pedagang yang menyembunyikan barangan semata-mata untuk menaikkan harga dikritik oleh Ibn Khaldun. Unsur-unsur negatif dalam perdagangan ini mampu membawa kerosakan nilai yang secara sedikit demi sedikit menjejaskan pembangunan masyarakat.7 Ibn Khaldun juga menekankan konsep pembahagian buruh dan pengkhususan dalam pembangunan ekonomi negara. Konsep pembahagian buruh (division of labour) oleh Ibn Khaldun ini juga dibincangkan oleh Karl Marx dalam kritikannya terhadap sistem kapitalis dan Durkheim dalam membincangkan kesan sosial daripada fenomena pembahagian buruh.' Ilmu, kepakaran dan kemahiran dalam pelbagai bidang ekonomi dan sosial memainkan peranan penting kepada sesuatu peradaban. Dalam masa yang sama, Ibn Khaldun juga mengemukakan bahawa pentingnya seseorang itu mempunyai kepakaran dalam lebih daripada satu bidang. Misalnya, seseorang yang mahir dalam seni pertukangan perlu juga menguasai bidang lain. Menurut beliau, gabungan ilmu, kepakaran dan pengkhususan dalam pelbagai bidang akan mewujudkan kecerdikan di kalangan rakyat. Ini boleh menjadi aset yang penting kepada pembangunan negara.9 Budaya Mewah Ibn Khaldun tidak menafikan bahawa kemakmuran dan kekayaan mampu mengukuhkan kedudukan sesebuah negara, tetapi keruntuhan nilai agama dan kelesuan semangat kekitaan (asabiyyah) secara perlahan akan memendekkan hayat kekuatan negara. Ini kerana apabila penghayatan agama yang semakin merosot, kekayaan yang dimiliki oleh rakyat tidak dinikmati dengan cara berhikmah kerana budaya bermewahan mula mengambil tempat dalam hidup mereka. Ini telah dibincangkan oleh Ibn Khaldun dalam bab keempat dengan Ibid. Martinussen J. D (1997), Society, State And Market: A Guide To Competing Theories of Development. New York: Zed Books, h. 56. Ibn Khaldun (2002), Mukadimah Ibn Khaldun (terj.), op. cit. 130
menghuraikan sikap dan peribadi buruk yang timbul akibat budaya mewah yang merosakkan peradaban manusia. Prinsip Keadilan Dari segi pendekatan yang perlu digunakan oleh negara untuk pembangunan, Ibn Khaldun telah meletakkan prinsip keadilan sebagai kaedah yang terbaik dalam usaha pengeluaran dan juga pengagihan hasil negara. Ketidakadilan dalam negara adalah salah satu sebab yang membawa kepada kehancuran. Prinsip ini telah dibincangkan oleh Ibn Khaldun dengan merujuk kepada punca yang membawa kepada ketidakadilan yang berlaku kepada rakyat. Beliau menghubungkan ketidakadilan dalam negara berpunca daripada sikap pemerintah atau golongan bangsawan. Beliau mengkritik budaya tamak dan cemburu terhadap kekayaan yang dimiliki sesama sendiri khususnya di kalangan penduduk bandar yang mempunyai pangkat dan kedudukan. Budaya menindas orang lain dan mendapatkan perlindungan politik dengan tujuan untuk menjaga kedudukan dan kekayaan disentuh oleh Ibn Khaldun secara sinis dalam bab keempat.10 Ibn Khaldun telah mengkritik budaya pemerintah dan bangsawan di zamannya yang berlebih-lebihan dalam menguruskan kekayaan; membina istana dan membina taman mewah, membeli alat atau perkakas rumah yang baik; sesuatu yang dianggap oleh Ibn Khaldun sebagai gaya hidup mewah yang kemudiannya diwariskan kepada generasi seterusnya. Perbelanjaan mengatasi gaji atau elaun yang diperolehi menyebabkan mereka melakukan perkara-perkara yang mengundang kesengsaraan kepada rakyat seperti mengenakan denda dan cukai yang tinggi bagi menampung perbelanjaan mereka. Perbelanjaan bagi urusan pentadbiran dan perkhidmatan negara seperti ketenteraan dikurangkan bagi menampung perbelanjaan peribadi mereka melalui penambahan elaun dan gaji. Kewujudan kelas kapitalis dalam masyarakat di bandar telah dikupas oleh Ibn Khaldun mendahului perbincangan oleh Karl Marx. Percukaian Dalam meningkatkan hasil, cukai merupakan salah saw sumber penting kepada negara. Menurut Ibn Khaldun cukai yang dikenakan kepada '' Ibid. 131
rakyat hendaklah berdasarkan kepada syariat Islam iaitu sadaqah, cukai tanah (kharaj) dan cukai pemberian hak bersuara (jizyah). Manakala sumber dari zakat adalah untuk kegunaan kebajikan masyarakat Islam. Ibn Khaldun menegaskan bahawa cukai ini perlu dilaksanakan mengikut syariat dan tidak boleh diubah atau ditambah mengikut kehendak tertentu. Jika ini berlaku is akan memberi kesan kepada rakyat dan akhirnya menjejaskan negara. Menurut beliau, kadar cukai yang semakin meningkat akan menyebabkan berlaku pengurangan kepada hasil pendapatan negara, berikutan semua aktiviti pengeluaran ke arah meningkatkan ekonomi akan merosot. Beliau menjelaskan hal ini dengan merujuk kepada keruntuhan beberapa dinasti yang disebabkan oleh penyelewangan cukai yang dikutip dari rakyat." Kesimpulan Dari perbincangan di atas menunjukkan pemikiran Ibn Khaldun mengenai kegiatan ekonomi dalam masyarakat boleh dikatakan bersifat menyeluruh. Beliau tidak hanya membincangkan aspek asasi iaitu pengeluaran atau kegiatan secara semulajadi malah beliau turut membincangkan akibat daripada kegiatan ekonomi yang berlaku dalam masyarakat. Kegiatan ekonomi yang menjadi punca kepada pembentukan pola kehidupan masyarakat berkeupayaan melahirkan sistem nilai kehidupan sama ada positif mahu pun negatif. Kedua-dua sifat ini adalah berkait langsung dengan tuntutan kehidupan akibat perubahan yang berlaku dalam masyarakat. 11 Ibid. 132